Matura z biologii 2023 – nowa podstawa programowa

W odpowiedzi na Wasze liczne pytania związane z nową podstawą programową , przygotowaliśmy FAQ oraz zestawienie podstawy programowej obowiązującej od roku 2023 z biologii. Zachęcamy do zapoznania się z poniższym artykułem, dzięki czemu w prosty sposób możesz porównać oba zakresy materiału.

Wymagania egzaminacyjne obowiązujące do matury 2023 z biologii

Szczegółowe dane dotyczące obecnych, jak i tych wykreślonych lub uproszczonych wymagań, (obowiązującej na maturze 2023 i 2024) zostały zawarte w umieszczonym niżej zestawieniu. Miłej lektury!

Chemizm życia.

1. Składniki nieorganiczne. Uczeń:

• przedstawia znaczenie biologiczne makroelementów, w tym pierwiastków biogennych;
• przedstawia znaczenie biologiczne wybranych mikroelementów (Fe, J, Cu, Co, F);
• wyjaśnia rolę wody w życiu organizmów, z uwzględnieniem jej właściwości fizycznych i chemicznych.

2. Składniki organiczne. Uczeń:

• przedstawia budowę węglowodanów (uwzględniając wiązania glikozydowe α, β); rozróżnia monosacharydy (glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza), disacharydy (sacharoza, laktoza, maltoza), polisacharydy (skrobia, glikogen, celuloza, chityna) i określa znaczenie biologiczne węglowodanów, uwzględniając ich właściwości fizyczne i chemiczne; planuje oraz przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność monosacharydów i polisacharydów w materiale biologicznym;
• przedstawia budowę białek (uwzględniając wiązania peptydowe); rozróżnia białka proste i złożone; opisuje strukturę I-, II-, III- i IV-rzędową białek; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność białek w materiale biologicznym; przedstawia wpływ czynników fizycznych i chemicznych na białko (zjawisko koagulacji i denaturacji); określa biologiczne znaczenie białek (albuminy, globuliny, histony, kolagen, keratyna, fibrynogen, hemoglobina, mioglobina); przeprowadza obserwacje wpływu wybranych czynników fizycznych i chemicznych na białko;
• przedstawia budowę lipidów (uwzględniając wiązania estrowe); rozróżnia lipidy proste i złożone, przedstawia właściwości lipidów oraz określa ich znaczenie biologiczne; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność lipidów w materiale biologicznym;
• porównuje skład chemiczny i strukturę cząsteczek DNA i RNA, z uwzględnieniem rodzajów wiązań występujących w tych cząsteczkach; określa znaczenie biologiczne kwasów nukleinowych.

Komórka. Uczeń:

1. rozpoznaje elementy budowy komórki eukariotycznej na preparacie mikroskopowym, na mikrofotografii, rysunku lub na schemacie;
2. wykazuje związek budowy błony komórkowej z pełnionymi przez nią funkcjami;
3. rozróżnia rodzaje transportu do i z komórki (dyfuzja prosta i wspomagana, transport aktywny, endocytoza i egzocytoza);
4. wyjaśnia rolę błony komórkowej i tonoplastu w procesach osmotycznych; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące zjawisko osmozy wywołane różnicą stężeń wewnątrz i na zewnątrz komórki; planuje i przeprowadza obserwację zjawiska plazmolizy;
5. przedstawia budowę jądra komórkowego i jego rolę w funkcjonowaniu komórki;
6. opisuje budowę rybosomów, ich powstawanie i pełnioną funkcję oraz określa ich w komórce;
7. przedstawia błony wewnątrzkomórkowe jako zintegrowany system strukturalno-funkcjonalny oraz określa jego rolę w kompartmentacji komórki;
8. opisuje budowę mitochondriów i plastydów ze szczególnym uwzględnieniem chloroplastów; dokonuje obserwacji mikroskopowych plastydów w materiale biologicznym;
9. przedstawia argumenty przemawiające za endosymbiotycznym pochodzeniem mitochondriów i chloroplastów;
10. wykazuje związek budowy ściany komórkowej z pełnioną funkcją oraz wskazuje grupy organizmów, u których ona występuje;
11. przedstawia znaczenie wakuoli w funkcjonowaniu komórki roślinnej;
12. przedstawia znaczenie cytoszkieletu w ruchu komórek, transporcie wewnątrzkomórkowym, podziałach komórkowych oraz stabilizacji struktury komórki; dokonuje obserwacji mikroskopowych ruchów cytoplazmy w komórkach roślinnych;
13. wykazuje różnice w budowie komórki prokariotycznej i eukariotycznej;
14. wykazuje różnice w budowie komórki roślinnej, grzybowej i zwierzęcej.

Energia i metabolizm.

1. Podstawowe zasady metabolizmu. Uczeń:

• wyjaśnia, na przykładach, pojęcia: szlaku i cyklu metabolicznego;
• porównuje istotę procesów anabolicznych i katabolicznych oraz wykazuje, że są ze sobą powiązane.

2. Przenośniki energii oraz protonów i elektronów w komórce. Uczeń:

• wykazuje związek budowy ATP z jego rolą biologiczną;
• przedstawia znaczenie NAD+, FAD, NADP+ w procesach utleniania i redukcji.

3. Enzymy. Uczeń:

• przedstawia charakterystyczne cechy budowy enzymu;
• wyjaśnia, na czym polega swoistość substratowa enzymu oraz opisuje katalizę enzymatyczną;
• przedstawia sposoby regulacji aktywności enzymów (aktywacja, inhibicja);
• wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego jako sposobu regulacji przebiegu szlaków metabolicznych;
• wyjaśnia wpływ czynników fizyko-chemicznych (temperatury, pH, stężenia substratu) na przebieg katalizy enzymatycznej; planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ różnych czynników na aktywność enzymów (katalaza, proteinaza).

4. Fotosynteza. Uczeń:

• wykazuje związek budowy chloroplastu z przebiegiem procesu fotosyntezy;
• przedstawia rolę barwników i fotosystemów w procesie fotosyntezy;
• analizuje na podstawie schematu przebieg fazy zależnej od światła oraz fazy niezależnej od światła; wyróżnia substraty i produkty obu faz; wykazuje rolę składników siły asymilacyjnej w fazie niezależnej od światła;
• wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w chloroplaście;
• porównuje na podstawie schematu fotofosforylację cykliczną i niecykliczną.

5. Pozyskiwanie energii użytecznej biologicznie. Uczeń:

• wykazuje związek budowy mitochondrium z przebiegiem procesu oddychania komórkowego;
• analizuje na podstawie schematu przebieg glikolizy, reakcji pomostowej i cyklu Krebsa, wyróżnia substraty i produkty tych procesów;
• przedstawia, na czym polega fosforylacja substratowa;
• wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w mitochondriach (fosforylacja oksydacyjna);
• porównuje drogi przemiany pirogronianu w fermentacji alkoholowej, mleczanowej i w oddychaniu tlenowym;
• wyjaśnia, dlaczego utlenianie substratu energetycznego w warunkach tlenowych dostarcza więcej energii niż w warunkach beztlenowych;
• analizuje na podstawie schematu przebieg utleniania kwasów tłuszczowych, syntezy kwasów tłuszczowych, glukoneogenezy, glikogenolizy i wykazuje związek tych procesów z pozyskiwaniem energii przez komórkę.

Podziały komórkowe. Uczeń:

1. przedstawia organizację materiału genetycznego w komórce;
2. wyjaśnia mechanizm replikacji DNA, z uwzględnieniem roli enzymów (helikaza, prymaza, polimeraza DNA, ligaza);
3. opisuje cykl komórkowy, z uwzględnieniem zmian ilości DNA w poszczególnych jego etapach; uzasadnia konieczność replikacji DNA przed podziałem komórki;
4. opisuje przebieg kariokinezy podczas mitozy i mejozy;
5. rozpoznaje (na preparacie mikroskopowym, na schemacie, rysunku, mikrofotografii) poszczególne etapy mitozy i mejozy;
6. porównuje przebieg cytokinezy w komórkach roślinnych i zwierzęcych;
7. przedstawia znaczenie mitozy i mejozy w zachowaniu ciągłości życia na Ziemi;
8. wyjaśnia znaczenie procesu crossing-over i niezależnej segregacji chromosomów jako źródeł zmienności rekombinacyjnej i różnorodności biologicznej;
9. przedstawia apoptozę jako proces warunkujący prawidłowy rozwój i funkcjonowanie organizmów wielokomórkowych.

Zasady klasyfikacji i sposoby identyfikacji organizmów. Uczeń:

1. wnioskuje na podstawie analizy kladogramów o pokrewieństwie ewolucyjnym organizmów;
2. rozróżnia na drzewie filogenetycznym grupy monofiletyczne, parafiletyczne i polifiletyczne; wykazuje, że klasyfikacja organizmów oparta jest na ich filogenezie;
3. ustala przynależność gatunkową organizmu, stosując właściwy klucz do oznaczania organizmów; porządkuje hierarchicznie podstawowe rangi taksonomiczne.

Bakterie i archeowce. Uczeń:

1. przedstawia budowę komórki prokariotycznej, z uwzględnieniem różnic w budowie ściany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych;
2. wyjaśnia różnice między archeowcami i bakteriami; przedstawia znaczenie archeowców; przedstawia różnorodność form morfologicznych bakterii;
3. przedstawia czynności życiowe bakterii: odżywianie (chemoautotrofizm, fotoautotrofizm, heterotrofizm); oddychanie beztlenowe (denitryfikacja, fermentacja) i tlenowe; rozmnażanie;
4. wykazuje znaczenie procesów płciowych w zmienności genetycznej bakterii;
5. przedstawia znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka, w tym wywołujących choroby człowieka (gruźlica, tężec, borelioza, salmonelloza, kiła, rzeżączka).

Grzyby. Uczeń:

1. przedstawia różnorodność morfologiczną grzybów;
2. przedstawia czynności życiowe grzybów: odżywianie, oddychanie i rozmnażanie; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące, że drożdże przeprowadzają fermentację alkoholową;
3. porównuje na podstawie analizy schematów cykle życiowe grzybów (sprzężniaków, workowców i podstawczaków) i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe (haplofaza, dikariofaza, diplofaza);
4. przedstawia porosty jako organizmy symbiotyczne i wyjaśnia ich rolę jako organizmów wskaźnikowych;
5. przedstawia drogi zarażenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez grzyby (grzybice skóry, narządów płciowych, płuc);
6. przedstawia znaczenie grzybów, w tym porostów w przyrodzie i dla człowieka.

Protisty. Uczeń:

1. przedstawia formy morfologiczne protistów;
2. przedstawia czynności życiowe protistów: odżywianie, poruszanie się, rozmnażanie, wydalanie i osmoregulację; zakłada hodowlę protistów słodkowodnych i obserwuje wybrane czynności życiowe tych protistów;
3. wykazuje związek budowy protistów ze środowiskiem i trybem ich życia (obecność aparatu ruchu, budowa błony komórkowej, obecność chloroplastów i wodniczek tętniących);
4. analizuje na podstawie schematów przebieg cykli rozwojowych protistów i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe;
5. przedstawia drogi zarażenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez protisty (malaria, toksoplazmoza, lamblioza, czerwonka pełzakowa, rzęsistkowica);
6. przedstawia znaczenie protistów (w tym prostitów fotosyntetyzujących i symbiotycznych) w przyrodzie i dla człowieka.

Różnorodność roślin.

1. Rośliny pierwotnie wodne. Uczeń:

• rozróżnia zielenice, krasnorosty i glaukocystofity;
• przedstawia znaczenie krasnorostów i zielenic w przyrodzie i dla człowieka.

2. Rośliny lądowe i wtórnie wodne. Uczeń:

• określa różnice między warunkami życia w wodzie i na lądzie;
• przedstawia na przykładzie rodzimych gatunków cechy charakterystyczne mchów, paproci (widłakowych, skrzypowych, paprociowych) i nasiennych oraz na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup;
• rozpoznaje tkanki roślinne na preparacie mikroskopowym (w tym wykonanym samodzielnie), na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
• przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach roślinnych;
• wykazuje związek budowy morfologicznej i anatomicznej (pierwotnej i wtórnej) organów wegetatywnych roślin z pełnionymi przez nie funkcjami;
• przedstawia cechy budowy roślin, które umożliwiły im zasiedlenie środowisk lądowych;
• uzasadnia, że modyfikacje organów wegetatywnych roślin są adaptacją do różnych warunków środowiska i pełnionych funkcji;
• rozróżnia rośliny jednoliścienne i dwuliścienne, wskazując ich charakterystyczne cechy;
• przedstawia znaczenie roślin dla człowieka.

3. Gospodarka wodna i odżywianie mineralne roślin. Uczeń:

• wyjaśnia mechanizmy pobierania oraz transportu wody i soli mineralnych;
• planuje i przeprowadza obserwację pozwalającą na identyfikację tkanki przewodzącej wodę w roślinie; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące występowanie płaczu roślin;
• wykazuje związek zmian potencjału osmotycznego i potencjału wody z otwieraniem i zamykaniem szparek;
  planuje i przeprowadza doświadczenie porównujące zagęszczenie (mniejsze, większe) i rozmieszczenie (górna, dolna strona blaszki liściowej) aparatów szparkowych u roślin różnych siedlisk;
• wykazuje wpływ czynników zewnętrznych (temperatura, światło, wilgotność, ruchy powietrza) na bilans wodny roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ czynników zewnętrznych na intensywność transpiracji;
  planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące występowanie gutacji;
• opisuje wpływ suszy fizjologicznej na bilans wodny rośliny; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ stężenia roztworu glebowego na pobieranie wody przez rośliny;
• podaje dostępne dla roślin formy wybranych makroelementów (N, S);
• przedstawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów (N, S, Mg, K, P, Ca, Fe) dla roślin.

4. Odżywianie się roślin. Uczeń:

• określa drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy;
• określa drogi, jakimi transportowane są produkty fotosyntezy;
• przedstawia adaptacje w budowie anatomicznej roślin do wymiany gazowej;
• przedstawia adaptacje anatomiczne i fizjologiczne roślin typu C4 i CAM do przeprowadzania fotosyntezy w określonych warunkach środowiska;
• analizuje wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na przebieg procesu fotosyntezy; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ temperatury, natężenia światła i zawartości dwutlenku węgla na intensywność fotosyntezy;
• przedstawia udział innych organizmów (bakterie glebowe i symbiotyczne, grzyby) w pozyskiwaniu pokarmu przez rośliny.

5. Rozmnażanie i rozprzestrzenianie się roślin. Uczeń:

• wykazuje, porównując na podstawie schematów, przemianę pokoleń mchów, paproci (paprociowych, widłakowych, skrzypowych) nagonasiennych i okrytonasiennych, stopniową redukcję gametofitu;
• przedstawia sposoby bezpłciowego rozmnażania się roślin;
• przedstawia budowę kwiatów roślin nasiennych;
• wykazuje związek budowy kwiatu roślin okrytonasiennych ze sposobem ich zapylania;
• opisuje sposób powstawania gametofitów roślin nasiennych;
• opisuje proces zapłodnienia i powstawania nasion u roślin nasiennych oraz owoców u okrytonasiennych;
• wykazuje związek budowy owocu ze sposobem rozprzestrzeniania się roślin okrytonasiennych.

6. Wzrost i rozwój roślin. Uczeń:

• przedstawia budowę nasiona i rozróżnia nasiona bielmowe, bezbielmowe i obielmowe;
• przedstawia wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na proces kiełkowania nasion;
  planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ wybranych czynników (woda, temperatura, światło, dostęp do tlenu) na proces kiełkowania nasion;
• planuje i przeprowadza obserwacje różnych typów kiełkowania nasion (epigeiczne i hypogeiczne) i wykazuje różnice między nimi;
• planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę liścieni we wzroście i rozwoju siewki rośliny;
• określa rolę auksyn, giberelin, cytokinin, kwasu abscysynowego i etylenu w procesach wzrostu i rozwoju roślin;
  planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ etylenu na proces dojrzewania owoców;
• wykazuje związek procesu zakwitania roślin okrytonasiennych z fotoperiodem i temperaturą.

7. Reakcja na bodźce. Uczeń:

• przedstawia nastie i tropizmy jako reakcje roślin na bodźce (światło, temperatura, grawitacja, bodźce mechaniczne i chemiczne);
  planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice fototropizmu korzenia i pędu; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice geotropizmu korzenia i pędu; planuje i przeprowadza obserwację termonastii wybranych roślin;
• przedstawia rolę auksyn w ruchach wzrostowych roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę stożka wzrostu w dominacji wierzchołkowej u roślin.

Różnorodność zwierząt. Uczeń:

1. rozróżnia zwierzęta tkankowe i beztkankowe, dwuwarstwowe i trójwarstwowe, pierwouste i wtórouste; bezżuchwowce i żuchwowce; owodniowce i bezowodniowce; łożyskowe i bezłożyskowe; skrzelodyszne i płucodyszne; zmiennocieplne i stałocieplne; na podstawie drzewa filogenetycznego wykazuje pokrewieństwo między grupami zwierząt;
2. wykazuje związek trybu życia zwierząt z symetrią ich ciała (promienista i dwuboczna);
3. wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie gąbek, parzydełkowców, płazińców, wrotków, nicieni, pierścienic, mięczaków, stawonogów (skorupiaków, pajęczaków, wijów i owadów) i szkarłupni;
4. wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie bezczaszkowców i kręgowców, a w ich obrębie krągłoustych, ryb, płazów, gadów, ssaków i ptaków; na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup.

Funkcjonowanie zwierząt.

1. Podstawowe zasady budowy i funkcjonowania organizmu zwierzęcego. Uczeń:

• rozpoznaje tkanki zwierzęce na preparacie mikroskopowym, na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
• przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach zwierzęcych;
• wykazuje związek budowy narządów z pełnioną przez nie funkcją;
• przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy narządami w obrębie układu;
• przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy układami narządów w obrębie organizmu;
• przedstawia mechanizmy warunkujące homeostazę (termoregulacja, osmoregulacja, stałość składu płynów ustrojowych, ciśnienie krwi, rytmy dobowe i sezonowe);
• wykazuje związek między wielkością, aktywnością życiową, temperaturą ciała, a zapotrzebowaniem energetycznym organizmu.

2. Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.
   
3. Odżywianie się. Uczeń:

• przedstawia adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych zwierząt do rodzaju pokarmu oraz sposobu jego pobierania,
• rozróżnia trawienie wewnątrzkomórkowe i zewnątrzkomórkowe u zwierząt,
• przedstawia rolę nieorganicznych i organicznych składników pokarmowych w odżywianiu człowieka, w szczególności białek pełnowartościowych i niepełnowartościowych, NNKT, błonnika, witamin,
• przedstawia związek budowy odcinków przewodu pokarmowego człowieka z pełnioną przez nie funkcją,
• przedstawia rolę wydzielin gruczołów i komórek gruczołowych w obróbce pokarmu,
• przedstawia proces trawienia poszczególnych składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka; planuje i przeprowadza doświadczenie sprawdzające warunki trawienia skrobi,
• wyjaśnia rolę mikrobiomu układu pokarmowego w funkcjonowaniu organizmu,
• przedstawia proces wchłaniania poszczególnych produktów trawienia składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka,
• przedstawia rolę wątroby w przemianach substancji wchłoniętych w przewodzie pokarmowym,
• przedstawia rolę ośrodka głodu i sytości w przyjmowaniu pokarmu przez człowieka,
• przedstawia zasady racjonalnego żywienia człowieka,
• przedstawia zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia) i przewiduje ich skutki zdrowotne,
• podaje przyczyny (w tym uwarunkowania genetyczne) otyłości u człowieka oraz sposoby jej profilaktyki,
• przedstawia znaczenie badań diagnostycznych (gastroskopia, kolonoskopia, USG, próby wątrobowe, badania krwi i kału) w profilaktyce i leczeniu chorób układu pokarmowego, w tym raka żołądka, raka jelita grubego, zespołów złego wchłaniania, choroba Crohna.

2. Odporność. Uczeń:

• rozróżnia odporność wrodzoną (nieswoistą) i nabytą (swoistą) oraz komórkową i humoralną,
• opisuje sposoby nabywania odporności swoistej (czynny i bierny),
• przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego człowieka,
• przedstawia rolę mediatorów układu odpornościowego w reakcji odpornościowej (białka ostrej fazy, cytokiny),
• wyjaśnia, na czym polega zgodność tkankowa i przedstawia jej znaczenie w transplantologii,
• wyjaśnia istotę konfliktu serologicznego i przedstawia znaczenie podawania przeciwciał anty-Rh,
• analizuje zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego (nadmierna i osłabiona odpowiedź immunologiczna) oraz podaje sytuacje wymagające immunosupresji (przeszczepy, alergie, choroby autoimmunologiczne).

3. Wymiana gazowa i krążenie. Uczeń:

• przedstawia warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnie wymiany gazowej,
• wykazuje związek lokalizacji (wewnętrzna i zewnętrzna) i budowy powierzchni wymiany gazowej ze środowiskiem życia,
• podaje przykłady narządów wymiany gazowej, wskazując grupy zwierząt, u których występują,
• porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę płuc gromad kręgowców,
• wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej w skrzelach, uwzględniając mechanizm przeciwprądowy,
• wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc u płazów, gadów, ptaków i ssaków,
• wykazuje związek między budową i funkcją elementów układu oddechowego człowieka,
• opisuje wymianę gazową w tkankach i płucach, uwzględniając powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym;
  planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice w zawartości dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym i wydychanym,
• analizuje wpływ czynników zewnętrznych na funkcjonowanie układu oddechowego (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy, smog),
• przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, spirometria, bronchoskopia),
• przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych,
• wyjaśnia na podstawie schematu proces krzepnięcia krwi,
• przedstawia rodzaje układów krążenia u zwierząt (otwarte, zamknięte) oraz wykazuje związek między budową układu krążenia i jego funkcją u poznanych grup zwierząt,
• wykazuje związek między budową i funkcją naczyń krwionośnych,
• porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę serc gromad kręgowców,
• przedstawia budowę serca człowieka oraz krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym,
• przedstawia automatyzm pracy serca,
• wykazuje związek między stylem życia i chorobami układu krążenia (miażdżyca, zawał mięśnia sercowego, choroba wieńcowa serca, nadciśnienie tętnicze, udar, żylaki); przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu krążenia (EKG, USG serca, angiokardiografia, badanie Holtera, pomiar ciśnienia tętniczego, badania krwi),
• przedstawia funkcje elementów układu limfatycznego i przedstawia rolę limfy.

4. Wydalanie i osmoregulacja. Uczeń:

• wykazuje konieczność regulacji osmotycznej u zwierząt żyjących w różnych środowiskach,
• przedstawia istotę procesu wydalania oraz wymienia substancje, które są wydalane z organizmu,
• wykazuje związek między środowiskiem życia zwierząt i rodzajem wydalanego azotowego produktu przemiany materii,
• przedstawia układy wydalnicze zwierząt i określa tendencje ewolucyjne w budowie kanalików wydalniczych,
• analizuje, na podstawie schematu, przebieg cyklu mocznikowego oraz wyróżnia substraty i produkty tego procesu,
• przedstawia związek między budową i funkcją narządów układu moczowego człowieka,
• przedstawia proces tworzenia moczu u człowieka oraz wyjaśnia znaczenie regulacji hormonalnej w tym procesie,
• analizuje znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu moczowego (badania moczu, USG jamy brzusznej, urografia),
• przedstawia dializę jako metodę postępowania medycznego przy niewydolności nerek.

5. Regulacja hormonalna. Uczeń:

• przedstawia chemiczne zróżnicowanie cząsteczek sygnałowych występujących u zwierząt,
• wyjaśnia, w jaki sposób hormony steroidowe i niesteroidowe (pochodne aminokwasów i peptydowe) regulują czynności komórek docelowych,
• podaje lokalizacje gruczołów dokrewnych człowieka i wymienia hormony przez nie produkowane,
• wyjaśnia, w jaki sposób koordynowana jest aktywność układów hormonalnego i nerwowego (nadrzędna rola podwzgórza i przysadki),
• wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego na osi podwzgórze – przysadka – gruczoł (hormony tarczycy, kory nadnerczy i gonad),
• przedstawia antagonistyczne działanie hormonów na przykładzie regulacji poziomu glukozy i wapnia we krwi,
• wyjaśnia rolę hormonów w reakcji na stres u człowieka,
• przedstawia rolę hormonów w regulacji wzrostu, tempa metabolizmu i rytmu dobowego,
• przedstawia rolę hormonów tkankowych na przykładzie gastryny, erytropoetyny i histaminy,
• określa skutki niedoczynności i nadczynności gruczołów dokrewnych.

6. Regulacja nerwowa. Uczeń:

• analizuje budowę układu nerwowego zwierząt bezkręgowych, wykazując związek między rozwojem tego układu i złożonością budowy zwierzęcia,
• przedstawia tendencje zmian w budowie mózgu kręgowców,
• wyjaśnia istotę powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego; wykazuje związek między budową neuronu a przewodzeniem impulsu nerwowego,
• przedstawia działanie synapsy chemicznej, uwzględniając rolę przekaźników chemicznych; podaje przykłady tych neuroprzekaźników,
• przedstawia drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym,
• porównuje rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się,
• przedstawia budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów człowieka,
• przedstawia rolę autonomicznego układu nerwowego w utrzymaniu homeostazy oraz podaje lokalizacje ośrodków tego układu,
• wyróżnia rodzaje receptorów u zwierząt ze względu na rodzaj odbieranego bodźca,
• wykazuje związek pomiędzy lokalizacją receptorów w organizmie człowieka a pełnioną funkcją,
• przedstawia budowę oraz działanie oka i ucha człowieka;
  omawia podstawowe zasady higieny wzroku i słuchu,
• przedstawia budowę i rolę zmysłu smaku i węchu,
• wykazuje biologiczne znaczenie snu,
• wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu,
• przedstawia wybrane choroby układu nerwowego (depresja, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, schizofrenia) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki dla ograniczenia społecznych skutków tych chorób.

7. Poruszanie się. Uczeń:

• przedstawia związek między środowiskiem życia a sposobem poruszania się,
• rozróżnia rodzaje ruchu zwierząt (rzęskowy, mięśniowy),
• analizuje współdziałanie mięśni z różnymi typami szkieletu (hydrauliczny, zewnętrzny, wewnętrzny),
• analizuje budowę szkieletu wewnętrznego (na schemacie, modelu, fotografii) jako wyraz adaptacji do środowiska i trybu życia,
• opisuje współdziałanie mięśni, ścięgien, stawów i kości w ruchu człowieka;
• przedstawia budowę mięśnia szkieletowego (filamenty aktynowe i miozynowe, miofibrylla, włókno mięśniowe, brzusiec mięśnia),
• wyjaśnia, na podstawie schematu, molekularny mechanizm skurczu mięśnia,
• przedstawia sposoby pozyskiwania ATP niezbędnego do skurczu mięśnia,
• wykazuje znaczenie skurczu tężcowego w funkcjonowaniu układu ruchu,
• przedstawia antagonizm i współdziałanie mięśni w wykonywaniu ruchów,
• rozpoznaje rodzaje kości ze względu na ich kształt (długie, krótkie, płaskie, różnokształtne),
• rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) rodzaje połączeń kości i określa ich funkcje,
• rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) kości szkieletu osiowego, obręczy i kończyn człowieka,
• wyjaśnia wpływ odżywiania się (w tym suplementacji) i aktywności fizycznej na rozwój oraz stan kości i mięśni człowieka,
• przedstawia wpływ substancji stosowanych w dopingu na organizm człowieka.

8. Pokrycie ciała i termoregulacja. Uczeń:

• przedstawia różne rodzaje pokrycia ciała zwierząt i podaje ich funkcje,
• wykazuje związek między budową i funkcją skóry kręgowców,
• przedstawia przykłady sposobów regulacji temperatury ciała u zwierząt endotermicznych oraz ektotermicznych,
• przedstawia znaczenie estywacji (snu letniego) i hibernacji (snu zimowego) w funkcjonowaniu zwierząt,
• przedstawia rolę skóry w syntezie prowitaminy D; wykazuje związek nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV z procesem starzenia się skóry oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób i zmian skórnych.

9. Rozmnażanie i rozwój. Uczeń:

• porównuje bezpłciowe i płciowe rozmnażanie zwierząt w aspekcie zmienności genetycznej,
• przedstawia na przykładzie wybranych grup zwierząt sposoby rozmnażania bezpłciowego,
• przedstawia istotę rozmnażania płciowego,
• rozróżnia zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne, jajorodność, jajożyworodność i żyworodność oraz podaje przykłady grup zwierząt, u których występuje,
• wykazuje związek budowy jaja ze środowiskiem życia,
• wykazuje związek ilości żółtka w jaju z typem rozwoju u zwierząt,
• analizuje na podstawie schematu cykle rozwojowe zwierząt pasożytniczych; rozróżnia żywicieli pośrednich i ostatecznych,
• rozróżnia rozwój prosty i złożony oraz podaje przykłady zwierząt, u których występuje,
• porównuje przeobrażenie zupełne i niezupełne u owadów, uwzględniając rolę poczwarki w cyklu rozwojowym,
• wykazuje rolę hormonów (juwenilny i ekdyzon) w procesie przeobrażenia u owadów,
• porównuje na podstawie schematów etapy rozwoju zarodkowego zwierząt pierwoustych i wtóroustych,
• przedstawia rolę błon płodowych w rozwoju zarodkowym owodniowców,
• przedstawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego człowieka,
• analizuje proces gametogenezy u człowieka i wskazuje podobieństwa oraz różnice w przebiegu powstawania gamet męskich i żeńskich,
• przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego, z uwzględnieniem działania hormonów przysadkowych i jajnikowych w jego regulacji,
• przedstawia rolę syntetycznych hormonów (progesteronu i estrogenów) w regulacji cyklu menstruacyjnego,
• przedstawia przebieg ciąży z uwzględnieniem funkcji łożyska; analizuje wpływ czynników wewnętrznych i zewnętrznych na przebieg ciąży; wyjaśnia istotę i znaczenie badań prenatalnych,
• przedstawia etapy ontogenezy człowieka, uwzględniając skutki wydłużającego się okresu starości.

Wirusy, wiroidy, priony.

1. Wirusy – pasożyty molekularne. Uczeń:

• przedstawia budowę wirusów jako bezkomórkowych form infekcyjnych;
• przedstawia różnorodność morfologiczną i genetyczną wirusów;
• wykazuje związek budowy wirusów ze sposobem infekowania komórek;
• porównuje cykle infekcyjne wirusów (lityczny i lizogeniczny);
• wyjaśnia mechanizm odwrotnej transkrypcji i jego znaczenie w namnażaniu retrowirusów;
• przedstawia drogi rozprzestrzeniania się i zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez wirusy (wścieklizna, AIDS, Heinego-Medina, schorzenia wywołane zakażeniem HPV, grypa, odra, ospa, różyczka, świnka, WZW typu A, B i C, niektóre typy nowotworów);
• przedstawia drogi rozprzestrzeniania się chorób wirusowych zwierząt (nosówka, wścieklizna, pryszczyca) i roślin (mozaika tytoniowa, smugowatość ziemniaka) oraz ich skutki;
• przedstawia znaczenie wirusów w przyrodzie i dla człowieka.

2. Wiroidy i priony – swoiste czynniki infekcyjne. Uczeń:

• przedstawia wiroidy jako jednoniciowe koliste cząsteczki RNA infekujące rośliny;
• opisuje priony jako białkowe czynniki infekcyjne będące przyczyną niektórych chorób degeneracyjnych OUN (choroba Creutzfeldta-Jacoba, choroba szalonych krów BSE).

Ekspresja informacji genetycznej. Uczeń:

1. porównuje genom komórki prokariotycznej i eukariotycznej;
2. porównuje strukturę genu organizmu prokariotycznego i eukariotycznego;
3. opisuje proces transkrypcji z uwzględnieniem roli polimerazy RNA;
4. opisuje proces obróbki potranskrypcyjnej u organizmów eukariotycznych;
5. przedstawia cechy kodu genetycznego;
6. opisuje proces translacji i przedstawia znaczenie modyfikacji potranslacyjnej białek;
7. porównuje przebieg ekspresji informacji genetycznej w komórce prokariotycznej i eukariotycznej;
8. przedstawia na przykładzie operonu laktozowego i tryptofanowego regulację ekspresji informacji genetycznej u organizmów prokariotycznych;
9. przedstawia istotę regulacji ekspresji genów u organizmów eukariotycznych.

Genetyka klasyczna.

1. Dziedziczenie cech. Uczeń:

• wykazuje na podstawie opisu wyników badań Hammerlinga, Griffitha, Avery’ego, Hershey’a i Chase’a znaczenie jądra komórkowego i DNA w przekazywaniu informacji genetycznej;
• przedstawia znaczenie badań Mendla w odkryciu podstawowych praw dziedziczenia cech;
• zapisuje i analizuje krzyżówki (w tym krzyżówki testowe) oraz określa prawdopodobieństwo wystąpienia określonych genotypów i fenotypów oraz stosunek fenotypowy w pokoleniach potomnych, w tym cech warunkowanych przez allele wielokrotne;
• przedstawia dziedziczenie jednogenowe, dwugenowe i wielogenowe (dominacja pełna, dominacja niepełna, kodominacja, współdziałanie dwóch lub większej liczby genów);
• przedstawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności Morgana;
• analizuje dziedziczenie cech sprzężonych; oblicza odległość między genami; na podstawie odległości między genami określa kolejność ich ułożenia na chromosomie;
• wyjaśnia istotę dziedziczenia pozajądrowego;
• przedstawia determinację oraz dziedziczenie płci;
• przedstawia dziedziczenie cech sprzężonych z płcią;
• analizuje rodowody i na ich podstawie ustala sposób dziedziczenia danej cechy.

2. Zmienność organizmów. Uczeń:

• opisuje zmienność jako różnorodność fenotypową osobników w populacji;
• przedstawia typy zmienności: środowiskowa i genetyczna (rekombinacyjna i mutacyjna);
• wyjaśnia na przykładach wpływ czynników środowiska na plastyczność fenotypów;
• rozróżnia ciągłą i nieciągłą zmienność cechy; wyjaśnia genetyczne podłoże tych zmienności;
• przedstawia źródła zmienności rekombinacyjnej;
• przedstawia rodzaje mutacji genowych oraz określa ich skutki;
• przedstawia rodzaje aberracji chromosomowych (strukturalnych i liczbowych) oraz określa ich skutki;
• określa na podstawie analizy rodowodu lub kariotypu podłoże genetyczne chorób człowieka (mukowiscydoza, alkaptonuria, fenyloketonuria, anemia sierpowata, albinizm, galaktozemia, pląsawica Huntingtona, hemofilia, daltonizm, dystrofia mięśniowa Duchenne’a, krzywica oporna na witaminę D3; zespół cri-du-chat i przewlekła białaczka szpikowa, zespół Klinefeltera, zespół Turnera, zespół Downa, neuropatia nerwu wzrokowego Lebera);
• wykazuje związek pomiędzy narażeniem organizmu na działanie czynników mutagennych (fizycznych, chemicznych, biologicznych) a zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób;
• przedstawia transformację nowotworową komórek jako następstwo mutacji w obrębie genów kodujących białka regulujące cykl komórkowy oraz odpowiedzialnych za naprawę DNA.

Biotechnologia. Podstawy inżynierii genetycznej. Uczeń:

1. rozróżnia biotechnologię tradycyjną i molekularną;
2. przedstawia współczesne zastosowania metod biotechnologii tradycyjnej w przemyśle farmaceutycznym, spożywczym, rolnictwie, biodegradacji i oczyszczaniu ścieków;
3. przedstawia narzędzia wykorzystywane w biotechnologii molekularnej (enzymy: polimerazy, ligazy i enzymy restrykcyjne) i określa ich zastosowania;
4. przedstawia istotę technik stosowanych w inżynierii genetycznej (hybrydyzacja DNA, analiza restrykcyjna i elektroforeza DNA, metoda PCR, sekwencjonowanie DNA);
5. przedstawia zastosowania wybranych technik inżynierii genetycznej w medycynie sądowej, kryminalistyce, diagnostyce chorób;
6. wyjaśnia, czym jest organizm transgeniczny i GMO; przedstawia sposoby otrzymywania organizmów transgenicznych;
7. przedstawia potencjalne korzyści i zagrożenia wynikające z zastosowania organizmów modyfikowanych genetycznie w rolnictwie, przemyśle, medycynie i badaniach naukowych; podaje przykłady produktów otrzymanych z wykorzystaniem modyfikowanych genetycznie organizmów;
8. opisuje klonowanie organizmów metodą transferu jąder komórkowych i metodą rozdziału komórek zarodka na wczesnych etapach jego rozwoju oraz przedstawia zastosowania tych metod;
9. przedstawia zastosowania biotechnologii molekularnej w badaniach ewolucyjnych i systematyce organizmów;
10. przedstawia sposoby otrzymywania i pozyskiwania komórek macierzystych oraz ich zastosowania w medycynie;
11. przedstawia sytuacje, w których zasadne jest korzystanie z poradnictwa genetycznego;
12. wyjaśnia istotę terapii genowej;
13. przedstawia szanse i zagrożenia wynikające z zastosowań biotechnologii molekularnej;
14. dyskutuje o problemach społecznych i etycznych związanych z rozwojem inżynierii genetycznej oraz formułuje własne opinie w tym zakresie.

Ewolucja. Uczeń:

1. przedstawia historię myśli ewolucyjnej;
2. przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji;
3. określa pokrewieństwo ewolucyjne gatunków na podstawie analizy drzewa filogenetycznego;
4. przedstawia rodzaje zmienności i wykazuje znaczenie zmienności genetycznej w procesie ewolucji;
5. wyjaśnia mechanizm działania doboru naturalnego i przedstawia jego rodzaje (stabilizujący, kierunkowy i różnicujący);
6. wykazuje, że dzięki doborowi naturalnemu organizmy zyskują nowe cechy adaptacyjne;
7. określa warunki, w jakich zachodzi dryf genetyczny;
8. przedstawia przyczyny zmian częstości alleli w populacji;
9. przedstawia założenia prawa Hardy’ego-Weinberga;
10. stosuje równanie Hardy’ego-Weinberga do obliczenia częstości alleli, genotypów i fenotypów w populacji;
11. wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne;
12. przedstawia gatunek jako izolowaną pulę genową;
13. przedstawia mechanizm powstawania gatunków wskutek specjacji allopatrycznej i sympatrycznej;
14. opisuje warunki, w jakich zachodzi radiacja adaptacyjna oraz ewolucja zbieżna;
15. rozpoznaje, na podstawie opisu, schematu, rysunku, konwergencję i dywergencję;
16. przedstawia hipotezy wyjaśniające najważniejsze etapy biogenezy;
17. porządkuje chronologicznie wydarzenia z historii życia na Ziemi; wykazuje, że zmiany warunków środowiskowych miały wpływ na przebieg ewolucji;
18. porządkuje chronologicznie formy kopalne człowiekowatych wskazując na ich cechy charakterystyczne;
19. określa pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami na podstawie analizy drzewa rodowego;
20. przedstawia podobieństwa między człowiekiem a innymi naczelnymi; przedstawia cechy odróżniające człowieka od małp człekokształtnych;
21. analizuje różnorodne źródła informacji dotyczące ewolucji człowieka i przedstawia tendencje zmian ewolucyjnych.

Ekologia.

1. Ekologia organizmów. Uczeń:

• rozróżnia czynniki biotyczne i abiotyczne oddziałujące na organizmy;
• przedstawia elementy niszy ekologicznej organizmu; rozróżnia niszę ekologiczną od siedliska;
• wyjaśnia, czym jest tolerancja ekologiczna;
  planuje i przeprowadza doświadczenie mające na celu zbadanie zakresu tolerancji ekologicznej w odniesieniu do wybranego czynnika środowiska;
• wykazuje znaczenie organizmów o wąskim zakresie tolerancji ekologicznej w bioindykacji;
• określa środowisko życia organizmu na podstawie jego tolerancji ekologicznej na określony czynnik;
• przedstawia adaptacje roślin różnych form ekologicznych do siedlisk życia.

2. Ekologia populacji. Uczeń:

• przedstawia istotę teorii metapopulacji oraz określa znaczenie migracji w przepływie genów dla przetrwania gatunku w środowisku;
• charakteryzuje populację, określając jej cechy (liczebność, zagęszczenie, struktura przestrzenna, wiekowa i płciowa); dokonuje obserwacji cech populacji wybranego gatunku;
• przewiduje zmiany liczebności populacji, dysponując danymi o jej liczebności, rozrodczości, śmiertelności i migracjach osobników;
• opisuje modele wzrostu liczebności populacji.

3. Ekologia ekosystemu. Ochrona i gospodarka ekosystemami. Uczeń:

• wyjaśnia znaczenie zależności nieantagonistycznych (mutualizm obligatoryjny i fakultatywny, komensalizm) w ekosystemie i podaje ich przykłady;
• przedstawia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej;
• planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące oddziaływania antagonistyczne między osobnikami wybranych gatunków;
• wyjaśnia zmiany liczebności populacji w układzie zjadający i zjadany;
• przedstawia adaptacje drapieżników, pasożytów i roślinożerców do zdobywania pokarmu;
• przedstawia adaptacje obronne ofiar drapieżników, żywicieli pasożytów oraz zjadanych roślin;
• określa zależności pokarmowe w ekosystemie na podstawie analizy fragmentów sieci pokarmowych; przedstawia zależności pokarmowe w biocenozie w postaci łańcuchów pokarmowych;
• wyjaśnia przepływ energii i obieg materii w ekosystemie;
• opisuje obieg węgla i azotu w przyrodzie, wykazując rolę różnych grup organizmów w tych obiegach;
• przedstawia sukcesję jako proces przemiany ekosystemu w czasie skutkujący bogaceniem się układu w węgiel i azot oraz zmianą składu gatunkowego; rozróżnia sukcesję pierwotną i wtórną.

Różnorodność biologiczna, jej zagrożenia i ochrona. Uczeń:

1. przedstawia typy różnorodności biologicznej: genetyczną, gatunkową i ekosystemową;
2. wymienia główne czynniki geograficzne kształtujące różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni); podaje przykłady miejsc charakteryzujących się szczególnym bogactwem gatunkowym; podaje przykłady endemitów jako gatunków unikatowych dla danego miejsca regionu; wykazuje związek pomiędzy rozmieszczeniem biomów a warunkami klimatycznymi na kuli ziemskiej;
3. przedstawia wpływ zlodowaceń na rozmieszczenie gatunków; podaje przykłady gatunków reliktowych jako dowód ewolucji świata żywego;
4. wykazuje wpływ działalności człowieka (intensyfikacji rolnictwa, urbanizacji, industrializacji, rozwoju komunikacji i turystyki) na różnorodność biologiczną;
5. wyjaśnia znaczenie restytucji i reintrodukcji gatunków dla zachowania różnorodności biologicznej; podaje przykłady restytuowanych gatunków;
6. uzasadnia konieczność zachowania tradycyjnych odmian roślin i tradycyjnych ras zwierząt dla zachowania różnorodności genetycznej;
7. uzasadnia konieczność stosowania różnych form ochrony przyrody, w tym Natura 2000;
8. uzasadnia konieczność współpracy międzynarodowej (CITES, Konwencja o Różnorodności Biologicznej, Agenda 21) dla ochrony różnorodności biologicznej;
9. przedstawia istotę zrównoważonego rozwoju.