Naukowców Dwóch Blog Biologia: zmiany podstawy programowej 2025

Biologia: zmiany podstawy programowej 2025

Biologia - matura
TAGI:
Autor: Natalia Kasprzyk
Czas czytania: 58 minuty, 24 sekund
Zmiany w podstawie programowej biologii matura 2025

Nowa podstawa została znacząco okrojona. Pierwszą, rzucającą się w oczy zmianą, jest wykreślenie wielu doświadczeń, zwłaszcza z działu fizjologii roślin, oraz ich planowania. Na nowej maturze nie spotkamy się już z projektowaniem doświadczenia wykazującego różnice fototropizmu korzenia i pędu czy z doświadczeniem wykazującym różnice w zawartości dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym i wydychanym. W dziale fizjologii roślin zredukowano również zakres hormonów roślinnych, pozostawiając jedynie auksyny i etylen, oraz usunięto zagadnienia związane ze zjawiskiem gutacji i płaczu u roślin. Najwięcej cięć dotyczy działu różnorodności roślin.

Istotne zmiany widać także w dziale metabolizm, gdzie usunięto między innymi przebieg fosforylacji cyklicznej i beta-oksydacji.

Dobrą wiadomością dla uczniów jest wykreślenie cykli życiowych grzybów, które sprawiały wiele kłopotów.

W dziale dotyczącym zwierząt usunięto między innymi tendencje w budowie oraz cykl mocznikowy. W dziale dotyczącym człowieka zredukowano zakres obowiązkowej wiedzy o typach kości oraz wielu chorobach.

Wykreślono również kilka istotnych doświadczeń, takich jak doświadczenia dotyczące jądra komórkowego, Hammerlinga, Griffitha, Avery’ego, Hershey’a i Chase’a, a także pominięto kilka chorób genetycznych.

Wiele elementów zostało również wykreślonych z działu ewolucja.

Należy jednak pamiętać, że wszystkie wykreślone tematy mogą zostać wprowadzone na maturze w postaci zadania z informacją wstępną.

Postanowiliśmy zebrać wszystkie wprowadzone obecnie zmiany i przedstawić je w formie tabeli.

Legenda:


Żółty – drobna zmiana

Czerwony – wykreślenie

(Stara) Podstawa programowa 2023 przed zmianami(Nowa) Podstawa programowa 2023 po zmianach
I. Chemizm życia – Składniki nieorganiczne
1) przedstawia znaczenie biologiczne makroelementów, w tym pierwiastków biogennych;1) przedstawia znaczenie biologiczne makroelementów, w tym pierwiastków biogennych; 
2) przedstawia znaczenie biologiczne wybranych mikroelementów (Fe, I, Cu, Co, F);2) przedstawia znaczenie biologiczne wybranych mikroelementów (Fe, I, F);
3) wyjaśnia rolę wody w życiu organizmów, z uwzględnieniem jej właściwości fizycznych i chemicznych.3) wyjaśnia rolę wody w życiu organizmów, z uwzględnieniem jej właściwości fizycznych i chemicznych
I. Chemizm życia – Składniki organiczne
1) przedstawia budowę węglowodanów (uwzględniając wiązania glikozydowe α, β); rozróżnia monosacharydy (glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza), disacharydy (sacharoza, laktoza, maltoza), polisacharydy (skrobia, glikogen, celuloza, chityna) i określa znaczenie biologiczne węglowodanów, uwzględniając ich właściwości fizyczne i chemiczne; planuje oraz przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność monosacharydów i polisacharydów w materiale biologicznym;1) przedstawia budowę węglowodanów (uwzględniając wiązania glikozydowe α, β); rozróżnia monosacharydy (glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza), disacharydy (sacharoza, laktoza, maltoza), polisacharydy (skrobia, glikogen, celuloza, chityna) i określa znaczenie biologiczne węglowodanów, uwzględniając ich właściwości fizyczne i chemiczne; planuje oraz przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność skrobi w materiale biologicznym;
2) przedstawia budowę białek (uwzględniając wiązania peptydowe); rozróżnia białka proste i złożone; opisuje strukturę I-, II-, III- i IV-rzędową białek; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność białek w materiale biologicznym; przedstawia wpływ czynników fizycznych i chemicznych na białko (zjawisko koagulacji i denaturacji); określa biologiczne znaczenie białek (albuminy, globuliny, histony, kolagen, keratyna, fibrynogen, hemoglobina, mioglobina); przeprowadza obserwacje wpływu wybranych czynników fizycznych i chemicznych na białko;2) przedstawia budowę białek (uwzględniając wiązania peptydowe); rozróżnia białka proste i złożone; opisuje strukturę I-, II-, III- i IV-rzędową białek; przedstawia wpływ czynników fizycznych i chemicznych na białko (zjawisko koagulacji i denaturacji); określa biologiczne znaczenie białek (albuminy, globuliny, histony, kolagen, keratyna, hemoglobina, mioglobina); przeprowadza obserwacje wpływu wybranych czynników fizycznych i chemicznych na białko;
3) przedstawia budowę lipidów (uwzględniając wiązania estrowe); rozróżnia lipidy proste i złożone, przedstawia właściwości lipidów oraz określa ich znaczenie biologiczne; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność lipidów w materiale biologicznym;3) przedstawia budowę lipidów (uwzględniając wiązania estrowe); rozróżnia lipidy proste i złożone, przedstawia właściwości lipidów oraz określa ich znaczenie biologiczne;
4) porównuje skład chemiczny i strukturę cząsteczek DNA i RNA, z uwzględnieniem rodzajów wiązań występujących w tych cząsteczkach; określa znaczenie biologiczne kwasów nukleinowych.4) porównuje skład chemiczny i strukturę cząsteczek DNA i RNA, z uwzględnieniem rodzajów wiązań występujących w tych cząsteczkach; określa znaczenie biologiczne kwasów nukleinowych
II. Komórka
1) rozpoznaje elementy budowy komórki eukariotycznej na preparacie mikroskopowym, na mikrofotografii, rysunku lub na schemacie;1) rozpoznaje elementy budowy komórki eukariotycznej na preparacie mikroskopowym, na mikrofotografii, rysunku lub na schemacie; 
2) wykazuje związek budowy błony komórkowej z pełnionymi przez nią funkcjami;2) wykazuje związek budowy błony komórkowej z pełnionymi przez nią funkcjami;
3) rozróżnia rodzaje transportu do i z komórki (dyfuzja prosta i wspomagana, transport aktywny, endocytoza i egzocytoza);3) rozróżnia rodzaje transportu do i z komórki (dyfuzja prosta i wspomagana, transport aktywny, endocytoza i egzocytoza);
4) wyjaśnia rolę błony komórkowej i tonoplastu w procesach osmotycznych; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące zjawisko osmozy wywołane różnicą stężeń wewnątrz i na zewnątrz komórki; planuje i przeprowadza obserwację zjawiska plazmolizy;4) wyjaśnia rolę błony komórkowej i tonoplastu w procesach osmotycznych; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące zjawisko osmozy wywołane różnicą stężeń wewnątrz i na zewnątrz komórki; planuje i przeprowadza obserwację zjawiska plazmolizy;
5) przedstawia budowę jądra komórkowego i jego rolę w funkcjonowaniu komórki;5) przedstawia budowę jądra komórkowego i jego rolę w funkcjonowaniu komórki;
6) opisuje budowę rybosomów, ich powstawanie i pełnioną funkcję oraz określa ich lokalizację w komórce;6) opisuje budowę rybosomów, ich powstawanie i pełnioną funkcję oraz określa ich lokalizację w komórce;
7) przedstawia błony wewnątrzkomórkowe jako zintegrowany system strukturalno-funkcjonalny oraz określa jego rolę w kompartmentacji komórki;7) przedstawia błony wewnątrzkomórkowe jako zintegrowany system strukturalno- -funkcjonalny oraz określa jego rolę w kompartmentacji komórki;
8) opisuje budowę mitochondriów i plastydów ze szczególnym uwzględnieniem chloroplastów; dokonuje obserwacji mikroskopowych plastydów w materiale biologicznym;8) opisuje budowę mitochondriów i plastydów ze szczególnym uwzględnieniem chloroplastów; dokonuje obserwacji mikroskopowych plastydów w materiale biologicznym; 
9) przedstawia argumenty przemawiające za endosymbiotycznym pochodzeniem mitochondriów i chloroplastów;9) przedstawia argumenty przemawiające za endosymbiotycznym pochodzeniem mitochondriów i chloroplastów;
10) wykazuje związek budowy ściany komórkowej z pełnioną funkcją oraz wskazuje grupy organizmów, u których ona występuje;10) wykazuje związek budowy ściany komórkowej z pełnioną funkcją oraz wskazuje grupy organizmów, u których ona występuje; 
11) przedstawia znaczenie wakuoli w funkcjonowaniu komórki roślinnej;11) przedstawia znaczenie wakuoli w funkcjonowaniu komórki roślinnej;
12) przedstawia znaczenie cytoszkieletu w ruchu komórek, transporcie wewnątrzkomórkowym, podziałach komórkowych oraz stabilizacji struktury komórki; dokonuje obserwacji mikroskopowych ruchów cytoplazmy w komórkach roślinnych;12) przedstawia znaczenie cytoszkieletu w ruchu komórek, transporcie wewnątrzkomórkowym, podziałach komórkowych oraz stabilizacji struktury komórki; dokonuje obserwacji mikroskopowych ruchów cytoplazmy w komórkach roślinnych;
13) wykazuje różnice w budowie komórki prokariotycznej i eukariotycznej;13) wykazuje różnice w budowie komórki prokariotycznej i eukariotycznej;
14) wykazuje różnice w budowie komórki roślinnej, grzybowej i zwierzęcej.14) wykazuje różnice w budowie komórki roślinnej, grzybowej i zwierzęcej.
III. Energia i metabolizm – Podstawowe zasady metabolizmu
1) wyjaśnia, na przykładach, pojęcia: szlaku i cyklu metabolicznego;1) wyjaśnia, na przykładach, pojęcia: szlaku i cyklu metabolicznego;
2) porównuje istotę procesów anabolicznych i katabolicznych oraz wykazuje, że są ze sobą powiązane.2) porównuje istotę procesów anabolicznych i katabolicznych oraz wykazuje, że są ze sobą powiązane.
III. Energia i metabolizm – Przenośniki energii oraz protonów i elektronów w komórce
1) wykazuje związek budowy ATP z jego rolą biologiczną;1) wykazuje związek budowy ATP z jego rolą biologiczną;
2) przedstawia znaczenie NAD+ , FAD, NADP+ w procesach utleniania i redukcji2) przedstawia znaczenie NAD+ , FAD, NADP+ w procesach utleniania i redukcji
III. Energia i metabolizm – Enzymy
1) przedstawia charakterystyczne cechy budowy enzymu;1) przedstawia charakterystyczne cechy budowy enzymu;
2) wyjaśnia, na czym polega swoistość substratowa enzymu oraz opisuje katalizę enzymatyczną;2) wyjaśnia, na czym polega swoistość substratowa enzymu oraz opisuje katalizę enzymatyczną;
3) przedstawia sposoby regulacji aktywności enzymów (aktywacja, inhibicja);3) przedstawia sposoby regulacji aktywności enzymów (aktywacja, inhibicja);
4) wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego jako sposobu regulacji przebiegu szlaków metabolicznych;4) wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego jako sposobu regulacji przebiegu szlaków metabolicznych;
5) wyjaśnia wpływ czynników fizycznych i chemicznych (temperatury, pH, stężenia substratu) na przebieg katalizy enzymatycznej; planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ różnych czynników na aktywność enzymów (katalaza, proteinaza).5) wyjaśnia wpływ czynników fizykochemicznych (temperatury, pH, stężenia substratu) na przebieg katalizy enzymatycznej; planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ różnych czynników na aktywność enzymów (katalaza, proteinaza).
III. Energia i metabolizm – Fotosynteza
1) wykazuje związek budowy chloroplastu z przebiegiem procesu fotosyntezy;1) wykazuje związek budowy chloroplastu z przebiegiem procesu fotosyntezy;
2) przedstawia rolę barwników i fotosystemów w procesie fotosyntezy;2) przedstawia rolę barwników i fotosystemów w procesie fotosyntezy; 
3) analizuje na podstawie schematu przebieg fazy zależnej od światła oraz fazy niezależnej od światła; wyróżnia substraty i produkty obu faz; wykazuje rolę składników siły asymilacyjnej w fazie niezależnej od światła;3) analizuje na podstawie schematu przebieg fazy zależnej od światła oraz fazy niezależnej od światła; wyróżnia substraty i produkty obu faz; wykazuje rolę składników siły asymilacyjnej w fazie niezależnej od światła;
4) wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w chloroplaście;4) wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w chloroplaście;
5) porównuje na podstawie schematu fotofosforylację cykliczną i niecykliczną.5) opisuje na podstawie schematu fotofosforylację niecykliczną. 
III. Energia i metabolizm – Pozyskiwanie energii użytecznej biologicznie
1) wykazuje związek budowy mitochondrium z przebiegiem procesu oddychania komórkowego;1) wykazuje związek budowy mitochondrium z przebiegiem procesu oddychania komórkowego;
2) analizuje na podstawie schematu przebieg glikolizy, reakcji pomostowej i cyklu Krebsa, wyróżnia substraty i produkty tych procesów;2) analizuje na podstawie schematu przebieg glikolizy, reakcji pomostowej i cyklu Krebsa, wyróżnia substraty i produkty tych procesów;
3) przedstawia, na czym polega fosforylacja substratowa;3) przedstawia, na czym polega fosforylacja substratowa;
4) wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w mitochondriach (fosforylacja oksydacyjna);4) wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w mitochondriach (fosforylacja oksydacyjna);
5) porównuje drogi przemiany pirogronianu w fermentacji alkoholowej, mleczanowej i w oddychaniu tlenowym;5) porównuje drogi przemiany pirogronianu w fermentacji alkoholowej, mleczanowej i w oddychaniu tlenowym;
6) wyjaśnia, dlaczego utlenianie substratu energetycznego w warunkach tlenowych dostarcza więcej energii niż w warunkach beztlenowych;6) wyjaśnia, dlaczego utlenianie substratu energetycznego w warunkach tlenowych dostarcza więcej energii niż w warunkach beztlenowych;
7) analizuje na podstawie schematu przebieg utleniania kwasów tłuszczowych, syntezy kwasów tłuszczowych, glukoneogenezy, glikogenolizy i wykazuje związek tych procesów z pozyskiwaniem energii przez komórkę.7) analizuje na podstawie schematu przebieg glukoneogenezy i glikogenolizy oraz wykazuje związek tych procesów z pozyskiwaniem energii przez komórkę.
IV. Podziały komórkowe
1) przedstawia organizację materiału genetycznego w komórce;1) przedstawia organizację materiału genetycznego w komórce;
2) wyjaśnia mechanizm replikacji DNA, z uwzględnieniem roli enzymów (helikaza, prymaza, polimeraza DNA, ligaza);2) wyjaśnia mechanizm replikacji DNA, z uwzględnieniem roli enzymów (helikaza, prymaza, polimeraza DNA, ligaza);
3) opisuje cykl komórkowy, z uwzględnieniem zmian ilości DNA w poszczególnych jego etapach; uzasadnia konieczność replikacji DNA przed podziałem komórki;3) opisuje cykl komórkowy, z uwzględnieniem zmian ilości DNA w poszczególnych jego etapach; uzasadnia konieczność replikacji DNA przed podziałem komórki;
4) opisuje przebieg kariokinezy podczas mitozy i mejozy;4) opisuje przebieg kariokinezy podczas mitozy i mejozy;
5) rozpoznaje (na preparacie mikroskopowym, na schemacie, rysunku, mikrofotografii) poszczególne etapy mitozy i mejozy;5) rozpoznaje (na preparacie mikroskopowym, na schemacie, rysunku, mikrofotografii) poszczególne etapy mitozy i mejozy;
6) porównuje przebieg cytokinezy w komórkach roślinnych i zwierzęcych;
7) przedstawia znaczenie mitozy i mejozy w zachowaniu ciągłości życia na Ziemi;6) przedstawia znaczenie mitozy i mejozy w zachowaniu ciągłości życia na Ziemi;
8) wyjaśnia znaczenie procesu crossing-over i niezależnej segregacji chromosomów jako źródeł zmienności rekombinacyjnej i różnorodności biologicznej;7) wyjaśnia znaczenie procesu crossing-over i niezależnej segregacji chromosomów jako źródeł zmienności rekombinacyjnej i różnorodności biologicznej; 
9) przedstawia apoptozę jako proces warunkujący prawidłowy rozwój i funkcjonowanie organizmów wielokomórkowych.8) przedstawia apoptozę jako proces warunkujący prawidłowy rozwój i funkcjonowanie organizmów wielokomórkowych.
V. Zasady klasyfikacji i sposoby identyfikacji organizmów
1) wnioskuje na podstawie analizy kladogramów o pokrewieństwie ewolucyjnym organizmów;1) wnioskuje na podstawie analizy kladogramów o pokrewieństwie ewolucyjnym organizmów;
2) rozróżnia na drzewie filogenetycznym grupy monofiletyczne, parafiletyczne i polifiletyczne; wykazuje, że klasyfikacja organizmów oparta jest na ich filogenezie;2) rozróżnia na drzewie filogenetycznym grupy monofiletyczne, parafiletyczne i polifiletyczne; wykazuje, że klasyfikacja organizmów oparta jest na ich filogenezie;
3) ustala przynależność gatunkową organizmu, stosując właściwy klucz do oznaczania organizmów; porządkuje hierarchicznie podstawowe rangi taksonomiczne.3) porządkuje hierarchicznie podstawowe rangi taksonomiczne. 
VI. Bakterie i archeowce
1) przedstawia budowę komórki prokariotycznej, z uwzględnieniem różnic w budowie ściany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych;1) przedstawia budowę komórki prokariotycznej, z uwzględnieniem różnic w budowie ściany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych;
2) wyjaśnia różnice między archeowcami i bakteriami; przedstawia znaczenie archeowców; przedstawia różnorodność form morfologicznych bakterii;2) wyjaśnia różnice między archeowcami i bakteriami; przedstawia znaczenie archeowców; przedstawia różnorodność form morfologicznych bakterii;
3) przedstawia czynności życiowe bakterii: odżywianie (chemoautotrofizm, fotoautotrofizm, heterotrofizm); oddychanie beztlenowe (denitryfikacja, fermentacja) i tlenowe; rozmnażanie; 3) przedstawia czynności życiowe bakterii: odżywianie (chemoautotrofizm, fotoautotrofizm, heterotrofizm); oddychanie beztlenowe (denitryfikacja, fermentacja) i tlenowe; rozmnażanie;
4) wykazuje znaczenie procesów płciowych w zmienności genetycznej bakterii;4) wykazuje znaczenie procesów płciowych w zmienności genetycznej bakterii;
5) przedstawia znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka, w tym wywołujących choroby człowieka (gruźlica, tężec, borelioza, salmonelloza, kiła, rzeżączka)5) przedstawia znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka, w tym wywołujących choroby człowieka (gruźlica, tężec, borelioza, salmonelloza, kiła, rzeżączka). 
VII. Grzyby
1) przedstawia różnorodność morfologiczną grzybów;1) przedstawia różnorodność morfologiczną grzybów;
2) przedstawia czynności życiowe grzybów: odżywianie, oddychanie i rozmnażanie; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące, że drożdże przeprowadzają fermentację alkoholową;2) przedstawia czynności życiowe grzybów: odżywianie, oddychanie i rozmnażanie; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące, że drożdże przeprowadzają fermentację alkoholową;
3) porównuje na podstawie analizy schematów cykle życiowe grzybów (sprzężniaków, workowców i podstawczaków) i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe (haplofaza, dikariofaza, diplofaza);
4) przedstawia porosty jako organizmy symbiotyczne i wyjaśnia ich rolę jako organizmów wskaźnikowych; 3) przedstawia porosty jako organizmy symbiotyczne;
5) przedstawia drogi zarażenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez grzyby (grzybice skóry, narządów płciowych, płuc);4) przedstawia drogi zarażenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez grzyby (grzybice skóry, narządów płciowych, płuc);
6) przedstawia znaczenie grzybów, w tym porostów w przyrodzie i dla człowieka5) przedstawia znaczenie grzybów, w tym porostów, w przyrodzie i dla człowieka
VIII. Protisty
1) przedstawia formy morfologiczne protistów; 1) przedstawia formy morfologiczne protistów;
2) przedstawia czynności życiowe protistów: odżywianie, poruszanie się, rozmnażanie, wydalanie i osmoregulację; zakłada hodowlę protistów słodkowodnych i obserwuje wybrane czynności życiowe tych protistów;2) przedstawia czynności życiowe protistów: odżywianie, poruszanie się, rozmnażanie, wydalanie i osmoregulację; zakłada hodowlę protistów słodkowodnych i obserwuje wybrane czynności życiowe tych protistów;
3) wykazuje związek budowy protistów ze środowiskiem i trybem ich życia (obecność aparatu ruchu, budowa błony komórkowej, obecność chloroplastów i wodniczek tętniących);3) wykazuje związek budowy protistów ze środowiskiem i trybem ich życia (obecność aparatu ruchu, budowa błony komórkowej, obecność chloroplastów i wodniczek tętniących);
4) analizuje na podstawie schematów przebieg cykli rozwojowych protistów i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe;4) analizuje na podstawie schematów przebieg cykli rozwojowych protistów i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe;
5) przedstawia drogi zarażenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez protisty (malaria, toksoplazmoza, lamblioza, czerwonka pełzakowa, rzęsistkowica); 5) przedstawia drogi zarażenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez protisty (malaria, toksoplazmoza, lamblioza, rzęsistkowica); 
6) przedstawia znaczenie protistów (w tym prostitów fotosyntetyzujących i symbiotycznych) w przyrodzie i dla człowieka.6) przedstawia znaczenie protistów (w tym prostitów fotosyntetyzujących i symbiotycznych) w przyrodzie i dla człowieka
IX. Różnorodność roślin – Rośliny pierwotnie wodne
1) rozróżnia zielenice, krasnorosty i glukocystofity;1) rozróżnia zielenice i krasnorosty;
2) przedstawia znaczenie krasnorostów i zielenic w przyrodzie i dla człowieka.2) przedstawia znaczenie krasnorostów i zielenic w przyrodzie i dla człowieka
X. Różnorodność roślin – Rośliny lądowe i wtórnie wodne
1) określa różnice między warunkami życia w wodzie i na lądzie;1) określa różnice między warunkami życia w wodzie i na lądzie;
2) przedstawia na przykładzie rodzimych gatunków cechy charakterystyczne mchów, widłakowych, skrzypowych, paprociowych i nasiennych oraz na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup;2) przedstawia na przykładzie rodzimych gatunków cechy charakterystyczne mchów, widłakowych,skrzypowych, paprociowych i nasiennych oraz na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup;
3) rozpoznaje tkanki roślinne na preparacie mikroskopowym (w tym wykonanym samodzielnie), na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;3) rozpoznaje tkanki roślinne na preparacie mikroskopowym, na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją; 
4) przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach roślinnych;4) przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach roślinnych;
5) wykazuje związek budowy morfologicznej i anatomicznej (pierwotnej i wtórnej) organów wegetatywnych roślin z pełnionymi przez nie funkcjami;5) wykazuje związek budowy morfologicznej i anatomicznej (pierwotnej i wtórnej) organów wegetatywnych roślin z pełnionymi przez nie funkcjami;
6) przedstawia cechy budowy roślin, które umożliwiły im zasiedlenie środowisk lądowych;6) przedstawia cechy budowy roślin, które umożliwiły im zasiedlenie środowisk lądowych; 
7) uzasadnia, że modyfikacje organów wegetatywnych roślin są adaptacją do różnych warunków środowiska i pełnionych funkcji;7) uzasadnia, że modyfikacje organów wegetatywnych roślin są adaptacją do różnych warunków środowiska i pełnionych funkcji;
8) rozróżnia rośliny jednoliścienne i dwuliścienne, wskazując ich charakterystyczne cechy;
9) przedstawia znaczenie roślin dla człowieka.8) przedstawia znaczenie roślin dla człowieka
XI. Różnorodność roślin – Gospodarka wodna i odżywianie mineralne roślin
1) wyjaśnia mechanizmy pobierania oraz transportu wody i soli mineralnych;1) wyjaśnia mechanizmy pobierania oraz transportu wody i soli mineralnych;
2) planuje i przeprowadza obserwację pozwalającą na identyfikację tkanki przewodzącej wodę w roślinie; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące występowanie płaczu roślin;2) planuje i przeprowadza obserwację pozwalającą na identyfikację tkanki przewodzącej wodę w roślinie;
3) wykazuje związek zmian potencjału osmotycznego i potencjału wody z otwieraniem i zamykaniem szparek; planuje i przeprowadza doświadczenie porównujące zagęszczenie (mniejsze, większe) i rozmieszczenie (górna, dolna strona blaszki liściowej) aparatów szparkowych u roślin różnych siedlisk;3) wykazuje związek zmian potencjału osmotycznego i potencjału wody z otwieraniem i zamykaniem szparek;
4) wykazuje wpływ czynników zewnętrznych (temperatura, światło, wilgotność, ruchy powietrza) na bilans wodny roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ czynników zewnętrznych na intensywność transpiracji; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące występowanie gutacji;4) wykazuje wpływ czynników zewnętrznych (temperatura, światło, wilgotność, ruchy powietrza) na bilans wodny roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ czynników zewnętrznych na intensywność transpiracji; 
5) opisuje wpływ suszy fizjologicznej na bilans wodny rośliny; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ stężenia roztworu glebowego na pobieranie wody przez rośliny;5) opisuje wpływ suszy fizjologicznej na bilans wodny rośliny;
6) podaje dostępne dla roślin formy wybranych makroelementów (N, S); 6) podaje dostępne dla roślin formy wybranych makroelementów (N, S);
7) przedstawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów (N, S, Mg, K, P, Ca, Fe) dla roślin.7) przedstawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów (N, S, Mg, K, P) dla roślin.
XII. Różnorodność roślin – Odżywianie się roślin
1) określa drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy;1) określa drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy;
2) określa drogi, jakimi transportowane są produkty fotosyntezy;2) określa drogi, jakimi transportowane są produkty fotosyntezy;
3) przedstawia adaptacje w budowie anatomicznej roślin do wymiany gazowej;3) przedstawia adaptacje w budowie anatomicznej roślin do wymiany gazowej;
4) przedstawia adaptacje anatomiczne i fizjologiczne roślin typu C4 i CAM do przeprowadzania fotosyntezy w określonych warunkach środowiska;
5) analizuje wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na przebieg procesu fotosyntezy; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ temperatury, natężenia światła i zawartości dwutlenku węgla na intensywność fotosyntezy;4) analizuje wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na przebieg procesu fotosyntezy; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ temperatury i natężenia światła na intensywność fotosyntezy;
6) przedstawia udział innych organizmów (bakterie glebowe i symbiotyczne, grzyby) w pozyskiwaniu pokarmu przez rośliny.5) przedstawia udział innych organizmów (bakterie glebowe i symbiotyczne, grzyby) w pozyskiwaniu pokarmu przez rośliny. 
XIII. Różnorodność roślin – Rozmnażanie i rozprzestrzenianie się roślin
1) wykazuje, porównując na podstawie schematów, przemianę pokoleń mchów, paprociowych, widłakowych, skrzypowych, nagonasiennych i okrytonasiennych, stopniową redukcję gametofitu;1) opisuje na podstawie schematów, przemianę pokoleń mchów, paprociowych, widłakowych, skrzypowych, nagonasiennych i okrytonasiennych;
2) przedstawia sposoby bezpłciowego rozmnażania się roślin;2) przedstawia sposoby bezpłciowego rozmnażania się roślin;
3) przedstawia budowę kwiatów roślin nasiennych; 3) przedstawia budowę kwiatów roślin nasiennych;
4) wykazuje związek budowy kwiatu roślin okrytonasiennych ze sposobem ich zapylania;4) wykazuje związek budowy kwiatu roślin okrytonasiennych ze sposobem ich zapylania;
5) opisuje sposób powstawania gametofitów roślin nasiennych;
6) opisuje proces zapłodnienia i powstawania nasion u roślin nasiennych oraz owoców u okrytonasiennych;5) opisuje proces zapłodnienia i powstawania nasion u roślin nasiennych oraz owoców u okrytonasiennych;
7) wykazuje związek budowy owocu ze sposobem rozprzestrzeniania się roślin okrytonasiennych.6) wykazuje związek budowy owocu ze sposobem rozprzestrzeniania się roślin okrytonasiennych
XIV. Różnorodność roślin – Wzrost i rozwój roślin
1) przedstawia budowę nasiona i rozróżnia nasiona bielmowe, bezbielmowe i obielmowe;1) przedstawia budowę nasienia bielmowego; 
2) przedstawia wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na proces kiełkowania nasion; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ wybranych czynników (woda, temperatura, światło, dostęp do tlenu) na proces kiełkowania nasion; 2) przedstawia wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na proces kiełkowania nasion; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ wybranych czynników (woda, temperatura, światło) na proces kiełkowania nasion;
3) planuje i przeprowadza obserwacje różnych typów kiełkowania nasion (epigeiczne i hypogeiczne) i wykazuje różnice między nimi; 
4) planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę liścieni we wzroście i rozwoju siewki rośliny;3) planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę liścieni we wzroście i rozwoju siewki rośliny;
5) określa rolę auksyn, giberelin, cytokinin, kwasu abscysynowego i etylenu w procesach wzrostu i rozwoju roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ etylenu na proces dojrzewania owoców; 4) określa rolę auksyn i etylenu w procesach wzrostu i rozwoju roślin
6) wykazuje związek procesu zakwitania roślin okrytonasiennych z fotoperiodem i temperaturą.
XV. Różnorodność roślin – Reakcja na bodźce
1) przedstawia nastie i tropizmy jako reakcje roślin na bodźce (światło, temperatura, grawitacja, bodźce mechaniczne i chemiczne); planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice fototropizmu korzenia i pędu; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice geotropizmu korzenia i pędu; planuje i przeprowadza obserwację termonastii wybranych roślin;1) przedstawia nastie i tropizmy jako reakcje roślin na bodźce (światło, temperatura, grawitacja, bodźce mechaniczne i chemiczne); planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice geotropizmu korzenia i pędu;
2) przedstawia rolę auksyn w ruchach wzrostowych roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę stożka wzrostu w dominacji wierzchołkowej u roślin.2) przedstawia rolę auksyn w ruchach wzrostowych roślin.
XVI. Różnorodność zwierząt
1) rozróżnia zwierzęta tkankowe i beztkankowe, dwuwarstwowe i trójwarstwowe, pierwouste i wtórouste; bezżuchwowce i żuchwowce; owodniowce i bezowodniowce; łożyskowe i bezłożyskowe; skrzelodyszne i płucodyszne; zmiennocieplne i stałocieplne; na podstawie drzewa filogenetycznego wykazuje pokrewieństwo między grupami zwierząt;1) rozróżnia zwierzęta dwuwarstwowe i trójwarstwowe; owodniowce i bezowodniowce; łożyskowe i bezłożyskowe; skrzelodyszne i płucodyszne; zmiennocieplne i stałocieplne; na podstawie drzewa filogenetycznego wykazuje pokrewieństwo między grupami zwierząt;
2) wykazuje związek trybu życia zwierząt z symetrią ich ciała (promienista i dwuboczna);2) wykazuje związek trybu życia zwierząt z symetrią ich ciała (promienista i dwuboczna);
3) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie gąbek, parzydełkowców, płazińców, wrotków, nicieni, pierścienic, mięczaków, stawonogów (skorupiaków, pajęczaków, wijów i owadów) i szkarłupni;3) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, mięczaków, stawonogów (skorupiaków, pajęczaków i owadów) i szkarłupni;
4) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie bezczaszkowców i kręgowców, a w ich obrębie krągłoustych, ryb, płazów, gadów, ssaków i ptaków; na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup.4) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie ryb, płazów, gadów, ssaków i ptaków; na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup
XI. Funkcjonowanie zwierząt – Podstawowe zasady budowy i funkcjonowania organizmu zwierzęcego
1) rozpoznaje tkanki zwierzęce na preparacie mikroskopowym, na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją; 1) rozpoznaje tkanki organizmu człowieka na preparacie mikroskopowym, na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
2) przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach zwierzęcych;2) przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach zwierzęcych;
3) wykazuje związek budowy narządów z pełnioną przez nie funkcją;3) wykazuje związek budowy narządów z pełnioną przez nie funkcją;
4) przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy narządami w obrębie układu;4) przedstawia powiązania funkcjonalne między narządami w obrębie układu; 
5) przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy układami narządów w obrębie organizmu;5) przedstawia powiązania funkcjonalne między układami narządów w obrębie organizmu;
6) przedstawia mechanizmy warunkujące homeostazę (termoregulacja, osmoregulacja, stałość składu płynów ustrojowych, ciśnienie krwi, rytmy dobowe i sezonowe);6) przedstawia mechanizmy warunkujące homeostazę (termoregulacja, osmoregulacja, stałość składu płynów ustrojowych, ciśnienie krwi);
7) wykazuje związek między wielkością, aktywnością życiową, temperaturą ciała, a zapotrzebowaniem energetycznym organizmu.7) wykazuje związek między wielkością, aktywnością życiową, temperaturą ciała, a zapotrzebowaniem energetycznym organizmu
XI. Funkcjonowanie zwierząt – Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie
1) Odżywianie się
a) przedstawia adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych zwierząt do rodzaju pokarmu oraz sposobu jego pobierania, 
b) rozróżnia trawienie wewnątrzkomórkowe i zewnątrzkomórkowe u zwierząt, 
c) przedstawia rolę nieorganicznych i organicznych składników pokarmowych w odżywianiu człowieka, w szczególności białek pełnowartościowych i niepełnowartościowych, NNKT, błonnika, witamin, 
d) przedstawia związek budowy odcinków przewodu pokarmowego człowieka z pełnioną przez nie funkcją, 
e) przedstawia rolę wydzielin gruczołów i komórek gruczołowych w obróbce pokarmu, 
f) przedstawia proces trawienia poszczególnych składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka; planuje i przeprowadza doświadczenie sprawdzające warunki trawienia skrobi, 
g) wyjaśnia rolę mikrobiomu układu pokarmowego w funkcjonowaniu organizmu, 
h) przedstawia proces wchłaniania poszczególnych produktów trawienia składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka, 
i) przedstawia rolę wątroby w przemianach substancji wchłoniętych w przewodzie pokarmowym, 
j) przedstawia rolę ośrodka głodu i sytości w przyjmowaniu pokarmu przez człowieka, 
k) przedstawia zasady racjonalnego żywienia człowieka, 
l) przedstawia zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia) i przewiduje ich skutki zdrowotne, 
m) podaje przyczyny (w tym uwarunkowania genetyczne) otyłości u człowieka oraz sposoby jej profilaktyki, 
n) przedstawia znaczenie badań diagnostycznych (gastroskopia, kolonoskopia, USG, próby wątrobowe, badania krwi i kału) w profilaktyce i leczeniu chorób układu pokarmowego, w tym raka żołądka, raka jelita grubego, zespołów złego wchłaniania, choroba Crohna.  		1) Odżywianie się
a) przedstawia adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych zwierząt do rodzaju pokarmu oraz sposobu jego pobierania,
b) rozróżnia trawienie wewnątrzkomórkowe i zewnątrzkomórkowe u zwierząt, 
c) przedstawia rolę nieorganicznych i organicznych składników pokarmowych w odżywianiu człowieka, w szczególności białek pełnowartościowych i niepełnowartościowych, NNKT, błonnika, witamin, 
d) przedstawia związek budowy odcinków przewodu pokarmowego człowieka z pełnioną przez nie funkcją, 
e) przedstawia rolę wydzielin gruczołów i komórek gruczołowych w obróbce pokarmu, 
f) przedstawia proces trawienia poszczególnych składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka; planuje i przeprowadza doświadczenie sprawdzające warunki trawienia skrobi, 
g) przedstawia wpływ mikrobiomu na funkcjonowanie organizmu człowieka, 
h) przedstawia proces wchłaniania poszczególnych produktów trawienia składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka, 
i) przedstawia rolę wątroby w przemianach substancji wchłoniętych w przewodzie pokarmowym, 
j) przedstawia rolę ośrodka głodu i sytości w przyjmowaniu pokarmu przez człowieka, 
k) przedstawia zasady racjonalnego żywienia człowieka, 
l) przedstawia zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia) i przewiduje ich skutki zdrowotne, 
m) podaje przyczyny otyłości u człowieka oraz sposoby jej profilaktyki, 
n) przedstawia znaczenie badań diagnostycznych (gastroskopia, kolonoskopia, USG) w profilaktyce chorób układu pokarmowego, w tym raka żołądka, raka jelita grubego. 
2) Odporność
a) rozróżnia odporność wrodzoną (nieswoistą) i nabytą (swoistą) oraz komórkową i humoralną, 
b) opisuje sposoby nabywania odporności swoistej (czynny i bierny),
 c) przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego człowieka, 
d) przedstawia rolę mediatorów układu odpornościowego w reakcji odpornościowej (białka ostrej fazy, cytokiny), 
e) wyjaśnia, na czym polega zgodność tkankowa i przedstawia jej znaczenie w transplantologii,
 f) wyjaśnia istotę konfliktu serologicznego i przedstawia znaczenie podawania przeciwciał anty-Rh, 
g) analizuje zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego (nadmierna i osłabiona odpowiedź immunologiczna) oraz podaje sytuacje wymagające immunosupresji (przeszczepy, alergie, choroby autoimmunologiczne). 		2) Odporność
a) rozróżnia odporność wrodzoną (nieswoistą) i nabytą (swoistą) oraz komórkową i humoralną, 
b) opisuje sposoby nabywania odporności swoistej (czynny i bierny),
c) przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego człowieka, 
d) przedstawia rolę mediatorów układu odpornościowego w reakcji odpornościowej (białka ostrej fazy, cytokiny),
e) wyjaśnia, na czym polega zgodność tkankowa i przedstawia jej znaczenie w transplantologii, 
f) wyjaśnia istotę konfliktu serologicznego i przedstawia znaczenie podawania przeciwciał anty-Rh, 
g) analizuje zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego (nadmierna i osłabiona odpowiedź immunologiczna) oraz podaje sytuacje wymagające immunosupresji (przeszczepy, alergie, choroby autoimmunologiczne). 
3) Wymiana gazowa i krążenie
a) przedstawia warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnie wymiany gazowej, 
b) wykazuje związek lokalizacji (wewnętrzna i zewnętrzna) i budowy powierzchni wymiany gazowej ze środowiskiem życia, 
c) podaje przykłady narządów wymiany gazowej, wskazując grupy zwierząt, u których występują, 
d) porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę płuc gromad kręgowców, 
e) wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej w skrzelach, uwzględniając mechanizm przeciwprądowy, 
f) wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc u płazów, gadów, ptaków i ssaków, 
g) wykazuje związek między budową i funkcją elementów układu oddechowego człowieka, 
h) opisuje wymianę gazową w tkankach i płucach, uwzględniając powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice w zawartości dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym i wydychanym
i) analizuje wpływ czynników zewnętrznych na funkcjonowanie układu oddechowego (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy, smog),
 j) przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, spirometria, bronchoskopia), 
k) przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych, 
l) wyjaśnia na podstawie schematu proces krzepnięcia krwi, 
m) przedstawia rodzaje układów krążenia u zwierząt (otwarte, zamknięte) oraz wykazuje związek między budową układu krążenia i jego funkcją u poznanych grup zwierząt, 
n) wykazuje związek między budową i funkcją naczyń krwionośnych, 
o) porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę serc gromad kręgowców, 
p) przedstawia budowę serca człowieka oraz krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym, 
q) przedstawia automatyzm pracy serca,
r) wykazuje związek między stylem życia i chorobami układu krążenia (miażdżyca, zawał mięśnia sercowego, choroba wieńcowa serca, nadciśnienie tętnicze, udar, żylaki); przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu krążenia (EKG, USG serca, angiokardiografia, badanie Holtera, pomiar ciśnienia tętniczego, badania krwi), 
s) przedstawia funkcje elementów układu limfatycznego i przedstawia rolę limfy.		3) Wymiana gazowa i krążenie
a) przedstawia warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnie wymiany gazowej, 
b) wykazuje związek lokalizacji (wewnętrzna i zewnętrzna) i budowy powierzchni wymiany gazowej ze środowiskiem życia, 
c) podaje przykłady narządów wymiany gazowej, wskazując grupy zwierząt, u których występują, 
d) porównuje budowę płuc gromad kręgowców, 
e) wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej w skrzelach, uwzględniając mechanizm przeciwprądowy, 
f) wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc u płazów, gadów, ptaków i ssaków, 
g) wykazuje związek między budową a funkcją elementów układu oddechowego człowieka,
h) opisuje wymianę gazową w tkankach i płucach, uwzględniając powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz w zależności od ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym, 




i) analizuje wpływ czynników zewnętrznych na funkcjonowanie układu oddechowego (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy, smog), 
j) przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, spirometria, bronchoskopia), 
k) przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych,
l) określa znaczenie krzepnięcia krwi dla zachowania homeostazy organizmu, 
m) przedstawia rodzaje układów krążenia u zwierząt (otwarte, zamknięte) oraz wykazuje związek między budową układu krążenia a jego funkcją u poznanych grup zwierząt, 
n) wykazuje związek między budową a funkcją naczyń krwionośnych, 
o) porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę serc gromad kręgowców, 
p) przedstawia budowę serca człowieka oraz krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym, 
q) przedstawia automatyzm pracy serca, 
r) wykazuje związek między stylem życia i chorobami układu krążenia (miażdżyca, zawał mięśnia sercowego, choroba wieńcowa serca, nadciśnienie tętnicze, udar, żylaki); przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu krążenia (EKG, pomiar ciśnienia tętniczego, badania krwi), 

s) przedstawia funkcje elementów układu limfatycznego i przedstawia rolę limfy
4) Wydalanie i osmoregulacja
a) wykazuje konieczność regulacji osmotycznej u zwierząt żyjących w różnych środowiskach, 
b) przedstawia istotę procesu wydalania oraz wymienia substancje, które są wydalane z organizmu, 
c) wykazuje związek między środowiskiem życia zwierząt i rodzajem wydalanego azotowego produktu przemiany materii, 
d) przedstawia układy wydalnicze zwierząt i określa tendencje ewolucyjne w budowie kanalików wydalniczych, 
e) analizuje, na podstawie schematu, przebieg cyklu mocznikowego oraz wyróżnia substraty i produkty tego procesu,
f) przedstawia związek między budową i funkcją narządów układu moczowego człowieka, 
g) przedstawia proces tworzenia moczu u człowieka oraz wyjaśnia znaczenie regulacji hormonalnej w tym procesie, 
h) analizuje znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu moczowego (badania moczu, USG jamy brzusznej, urografia),
i) przedstawia dializę jako metodę postępowania medycznego przy niewydolności nerek.		4) Wydalanie i osmoregulacja
a) wykazuje konieczność regulacji osmotycznej u zwierząt żyjących w różnych środowiskach, 
b) przedstawia istotę procesu wydalania oraz wymienia substancje, które są wydalane z organizmu, 
c) wykazuje związek między środowiskiem życia zwierząt i rodzajem wydalanego azotowego produktu przemiany materii, 
d) przedstawia układy wydalnicze zwierząt, 






e) przedstawia związek między budową a funkcją narządów układu moczowego człowieka,
f) przedstawia proces tworzenia moczu u człowieka oraz wyjaśnia znaczenie regulacji hormonalnej w tym procesie, 
g) analizuje znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu moczowego (badanie ogólne moczu), 
h) przedstawia dializę jako metodę postępowania medycznego przy niewydolności nerek. 
5) Regulacja hormonalna
a) przedstawia chemiczne zróżnicowanie cząsteczek sygnałowych występujących u zwierząt, 
b) wyjaśnia, w jaki sposób hormony steroidowe i niesteroidowe (pochodne aminokwasów i peptydowe) regulują czynności komórek docelowych, 
c) podaje lokalizacje gruczołów dokrewnych człowieka i wymienia hormony przez nie produkowane,
d) wyjaśnia, w jaki sposób koordynowana jest aktywność układów hormonalnego i nerwowego (nadrzędna rola podwzgórza i przysadki), 
e) wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego na osi podwzgórze – przysadka – gruczoł (hormony tarczycy, kory nadnerczy i gonad), 
f) przedstawia antagonistyczne działanie hormonów na przykładzie regulacji poziomu glukozy i wapnia we krwi, 
g) wyjaśnia rolę hormonów w reakcji na stres u człowieka, 
h) przedstawia rolę hormonów w regulacji wzrostu, tempa metabolizmu i rytmu dobowego, 
i) przedstawia rolę hormonów tkankowych na przykładzie gastryny, erytropoetyny i histaminy, 
j) określa skutki niedoczynności i nadczynności gruczołów dokrewnych.		5) Regulacja hormonalna




a) wyjaśnia, w jaki sposób hormony steroidowe i niesteroidowe (pochodne aminokwasów i peptydowe) regulują czynności komórek docelowych, 
b) podaje lokalizacje gruczołów dokrewnych człowieka i wymienia nazwy hormonów przez nie produkowanych, 
c) wyjaśnia, w jaki sposób koordynowana jest aktywność układów hormonalnego i nerwowego (nadrzędna rola podwzgórza i przysadki), 
d) wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego na osi podwzgórze – przysadka – gruczoł (hormony tarczycy, kory nadnerczy i gonad), 
e) przedstawia antagonistyczne działanie hormonów na przykładzie regulacji poziomu glukozy i wapnia we krwi, 
f) wyjaśnia rolę hormonów w reakcji na stres u człowieka, 
g) przedstawia rolę hormonów w regulacji wzrostu i tempa metabolizmu, 

h) przedstawia rolę hormonów tkankowych na przykładzie gastryny, erytropoetyny i histaminy, 
i) określa skutki niedoczynności i nadczynności tarczycy
6) Regulacja nerwowa
a) analizuje budowę układu nerwowego zwierząt bezkręgowych, wykazując związek między rozwojem tego układu i złożonością budowy zwierzęcia, 
b) przedstawia tendencje zmian w budowie mózgu kręgowców, 
c) wyjaśnia istotę powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego; wykazuje związek między budową neuronu a przewodzeniem impulsu nerwowego, 
d) przedstawia działanie synapsy chemicznej, uwzględniając rolę przekaźników chemicznych; podaje przykłady tych neuroprzekaźników, 
e) przedstawia drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym, 
f) porównuje rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się, 
g) przedstawia budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów człowieka, 
h) przedstawia rolę autonomicznego układu nerwowego w utrzymaniu homeostazy oraz podaje lokalizacje ośrodków tego układu, 
i) wyróżnia rodzaje receptorów u zwierząt ze względu na rodzaj odbieranego bodźca, j) wykazuje związek pomiędzy lokalizacją receptorów w organizmie człowieka a pełnioną funkcją,
k) przedstawia budowę oraz działanie oka i ucha człowieka; omawia podstawowe zasady higieny wzroku i słuchu, 
l) przedstawia budowę i rolę zmysłu smaku i węchu, 
m) wykazuje biologiczne znaczenie snu, 
n) wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu, 
o) przedstawia wybrane choroby układu nerwowego (depresja, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, schizofrenia) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki dla ograniczenia społecznych skutków tych chorób.		6) Regulacja nerwowa








a) wyjaśnia istotę powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego; wykazuje związek między budową neuronu a przewodzeniem impulsu nerwowego, 
b) przedstawia działanie synapsy chemicznej, uwzględniając rolę przekaźników chemicznych; podaje przykłady tych neuroprzekaźników, 
c) przedstawia drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym, 
d) porównuje rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się, 
e) przedstawia budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów człowieka, 
f) przedstawia rolę autonomicznego układu nerwowego w utrzymaniu homeostazy oraz podaje lokalizacje ośrodków tego układu, 
g) wyróżnia rodzaje receptorów u zwierząt ze względu na rodzaj odbieranego bodźca, 
h) wykazuje związek między lokalizacją receptorów w organizmie człowieka a pełnioną funkcją, 
i) przedstawia budowę oraz działanie oka i ucha człowieka; omawia podstawowe zasady higieny wzroku i słuchu, 
j) przedstawia budowę i rolę zmysłu smaku i węchu, 
k) wykazuje biologiczne znaczenie snu, 
l) wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu, 
m) przedstawia wybrane choroby układu nerwowego (depresja, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki dla ograniczenia społecznych skutków tych chorób.
7) Poruszanie się
a) przedstawia związek między środowiskiem życia a sposobem poruszania się, 
b) rozróżnia rodzaje ruchu zwierząt (rzęskowy, mięśniowy), 
c) analizuje współdziałanie mięśni z różnymi typami szkieletu (hydrauliczny, zewnętrzny, wewnętrzny), 
d) analizuje budowę szkieletu wewnętrznego (na schemacie, modelu, fotografii) jako wyraz adaptacji do środowiska i trybu życia, 
e) opisuje współdziałanie mięśni, ścięgien, stawów i kości w ruchu człowieka; 
f) przedstawia budowę mięśnia szkieletowego (filamenty aktynowe i miozynowe, miofibrylla, włókno mięśniowe, brzusiec mięśnia), 
g) wyjaśnia, na podstawie schematu, molekularny mechanizm skurczu mięśnia, 
h) przedstawia sposoby pozyskiwania ATP niezbędnego do skurczu mięśnia, 
i) wykazuje znaczenie skurczu tężcowego w funkcjonowaniu układu ruchu, 
j) przedstawia antagonizm i współdziałanie mięśni w wykonywaniu ruchów, 
k) rozpoznaje rodzaje kości ze względu na ich kształt (długie, krótkie, płaskie, różnokształtne), 
l) rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) rodzaje połączeń kości i określa ich funkcje, 
m) rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) kości szkieletu osiowego, obręczy i kończyn człowieka, 
n) wyjaśnia wpływ odżywiania się (w tym suplementacji) i aktywności fizycznej na rozwój oraz stan kości i mięśni człowieka, 
o) przedstawia wpływ substancji stosowanych w dopingu na organizm człowieka.		7) Poruszanie się
a) przedstawia związek między środowiskiem życia a sposobem poruszania się, 
b) rozróżnia rodzaje ruchu zwierząt (rzęskowy, mięśniowy), 
c) analizuje współdziałanie mięśni z różnymi typami szkieletu (hydrauliczny, zewnętrzny, wewnętrzny), 
d) analizuje budowę szkieletu wewnętrznego (na schemacie, modelu, fotografii) jako wyraz adaptacji do środowiska i trybu życia, 
e) opisuje współdziałanie mięśni, ścięgien, stawów i kości w ruchu człowieka; 
f) przedstawia budowę mięśnia szkieletowego (filamenty aktynowe i miozynowe, miofibrylla, włókno mięśniowe, brzusiec mięśnia), 
g) wyjaśnia, na podstawie schematu, molekularny mechanizm skurczu mięśnia, 
h) przedstawia sposoby pozyskiwania ATP niezbędnego do skurczu mięśnia, 



i) przedstawia antagonizm i współdziałanie mięśni w wykonywaniu ruchów,




j) rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) rodzaje połączeń kości i określa ich funkcje, 
k) rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) kości szkieletu osiowego, obręczy i kończyn człowieka, 
l) wyjaśnia wpływ odżywiania się (w tym suplementacji) i aktywności fizycznej na rozwój oraz stan kości i mięśni człowieka,
m) przedstawia wpływ substancji stosowanych w dopingu na organizm człowieka
8) Pokrycie ciała i termoregulacja
a) przedstawia różne rodzaje pokrycia ciała zwierząt i podaje ich funkcje, 
b) wykazuje związek między budową i funkcją skóry kręgowców, 
c) przedstawia przykłady sposobów regulacji temperatury ciała u zwierząt endotermicznych oraz ektotermicznych,
d) przedstawia znaczenie estywacji (snu letniego) i hibernacji (snu zimowego) w funkcjonowaniu zwierząt, 
e) przedstawia rolę skóry w syntezie prowitaminy D; wykazuje związek nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV z procesem starzenia się skóry oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób i zmian skórnych.		8) Pokrycie ciała i termoregulacja
a) przedstawia różne rodzaje pokrycia ciała zwierząt i podaje ich funkcje, 
b) wykazuje związek między budową a funkcją skóry kręgowców, 
c) przedstawia przykłady sposobów regulacji temperatury ciała u zwierząt endotermicznych oraz ektotermicznych, 




d) przedstawia rolę skóry w syntezie prowitaminy D; wykazuje związek nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV z procesem starzenia się skóry oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób i zmian skórnych.
9) Rozmnażanie i rozwój
a) porównuje bezpłciowe i płciowe rozmnażanie zwierząt w aspekcie zmienności genetycznej, 
b) przedstawia na przykładzie wybranych grup zwierząt sposoby rozmnażania bezpłciowego, 
c) przedstawia istotę rozmnażania płciowego, 
d) rozróżnia zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne, jajorodność, jajożyworodność i żyworodność oraz podaje przykłady grup zwierząt, u których występuje,
e) wykazuje związek budowy jaja ze środowiskiem życia, 
f) wykazuje związek ilości żółtka w jaju z typem rozwoju u zwierząt, 
g) analizuje na podstawie schematu cykle rozwojowe zwierząt pasożytniczych; rozróżnia żywicieli pośrednich i ostatecznych, 
h) rozróżnia rozwój prosty i złożony oraz podaje przykłady zwierząt, u których występuje, 
i) porównuje przeobrażenie zupełne i niezupełne u owadów, uwzględniając rolę poczwarki w cyklu rozwojowym, 
j) wykazuje rolę hormonów (juwenilny i ekdyzon) w procesie przeobrażenia u owadów, 
k) porównuje na podstawie schematów etapy rozwoju zarodkowego zwierząt pierwoustych i wtóroustych,
l) przedstawia rolę błon płodowych w rozwoju zarodkowym owodniowców, 
m) przedstawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego człowieka, 
n) analizuje proces gametogenezy u człowieka i wskazuje podobieństwa oraz różnice w przebiegu powstawania gamet męskich i żeńskich, 
o) przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego, z uwzględnieniem działania hormonów przysadkowych i jajnikowych w jego regulacji, 

p) przedstawia rolę syntetycznych hormonów (progesteronu i estrogenów) w regulacji cyklu menstruacyjnego, 
q) przedstawia przebieg ciąży z uwzględnieniem funkcji łożyska; analizuje wpływ czynników wewnętrznych i zewnętrznych na przebieg ciąży; wyjaśnia istotę i znaczenie badań prenatalnych, 
r) przedstawia etapy ontogenezy człowieka, uwzględniając skutki wydłużającego się okresu starości. fheinde		9) Rozmnażanie i rozwój
a) porównuje bezpłciowe i płciowe rozmnażanie zwierząt w aspekcie zmienności genetycznej, 
b) przedstawia na przykładzie wybranych grup zwierząt sposoby rozmnażania bezpłciowego,
c) przedstawia istotę rozmnażania płciowego, 
d) rozróżnia zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne oraz podaje przykłady grup zwierząt, u których występuje, 
e) wykazuje związek budowy jaja ze środowiskiem życia, 




f) analizuje na podstawie schematu cykle rozwojowe zwierząt pasożytniczych; rozróżnia żywicieli pośrednich i ostatecznych, 
g) rozróżnia rozwój prosty i złożony oraz podaje przykłady zwierząt, u których występuje, 
h) porównuje przeobrażenie zupełne i niezupełne u owadów, uwzględniając rolę poczwarki w cyklu rozwojowym, 








i) przedstawia rolę błon płodowych w rozwoju zarodkowym owodniowców, 
j) przedstawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego człowieka, 
k) analizuje na podstawie schematu proces gametogenezy u człowieka i wskazuje podobieństwa oraz różnice w przebiegu powstawania gamet męskich i żeńskich, 
l) analizuje na podstawie schematu przebieg cyklu menstruacyjnego, z uwzględnieniem działania hormonów przysadkowych i jajnikowych w jego regulacji, 
m) przedstawia rolę syntetycznych hormonów (progesteronu i estrogenów) w regulacji cyklu menstruacyjnego, 
n) przedstawia przebieg ciąży, z uwzględnieniem funkcji łożyska; analizuje wpływ czynników wewnętrznych i zewnętrznych na przebieg ciąży; wyjaśnia istotę i znaczenie badań prenatalnych, 
o) przedstawia etapy ontogenezy człowieka, uwzględniając skutki wydłużającego się okresu starości.
XII. Wirusy, wiroidy, priony – Wirusy – pasożyty molekularne
1) przedstawia budowę wirusów jako bezkomórkowych form infekcyjnych;1) przedstawia budowę wirusów jako bezkomórkowych form infekcyjnych;
2) przedstawia różnorodność morfologiczną i genetyczną wirusów;2) przedstawia różnorodność morfologiczną i genetyczną wirusów; 
3) wykazuje związek budowy wirusów ze sposobem infekowania komórek;3) wykazuje związek budowy wirusów ze sposobem infekowania komórek;
4) porównuje cykle infekcyjne wirusów (lityczny i lizogeniczny);4) porównuje cykle infekcyjne wirusów (lityczny i lizogeniczny); 
5) wyjaśnia mechanizm odwrotnej transkrypcji i jego znaczenie w namnażaniu retrowirusów;5) wyjaśnia mechanizm odwrotnej transkrypcji i jego znaczenie w namnażaniu retrowirusów;
6) przedstawia drogi rozprzestrzeniania się i zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez wirusy (wścieklizna, AIDS, Heinego-Medina, schorzenia wywołane zakażeniem HPV, grypa, odra, ospa, różyczka, świnka, WZW typu A, B i C, niektóre typy nowotworów);6) przedstawia drogi rozprzestrzeniania się i zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez wirusy (wścieklizna, AIDS, schorzenia wywołane zakażeniem HPV, grypa, odra, ospa, różyczka, świnka, WZW typu A, B i C);
7) przedstawia drogi rozprzestrzeniania się chorób wirusowych zwierząt (nosówka, wścieklizna, pryszczyca) i roślin (mozaika tytoniowa, smugowatość ziemniaka) oraz ich skutki;
8) przedstawia znaczenie wirusów w przyrodzie i dla człowieka.7) przedstawia znaczenie wirusów w przyrodzie i dla człowieka. 
XII. Wirusy, wiroidy, priony – Wiroidy i priony – swoiste czynniki infekcyjne
1) przedstawia wiroidy jako jednoniciowe koliste cząsteczki RNA infekujące rośliny;
2) opisuje priony jako białkowe czynniki infekcyjne będące przyczyną niektórych chorób degeneracyjnych OUN (choroba Creutzfeldta-Jacoba, choroba szalonych krów BSE).
XIII. Ekspresja informacji genetycznej
1) porównuje genom komórki prokariotycznej i eukariotycznej; 1) porównuje strukturę genu organizmu prokariotycznego i eukariotycznego;
2) porównuje strukturę genu organizmu prokariotycznego i eukariotycznego;
3) opisuje proces transkrypcji z uwzględnieniem roli polimerazy RNA;2) opisuje proces transkrypcji, z uwzględnieniem roli polimerazy RNA;
4) opisuje proces obróbki potranskrypcyjnej u organizmów eukariotycznych;3) opisuje proces obróbki potranskrypcyjnej u organizmów eukariotycznych
5) przedstawia cechy kodu genetycznego;4) przedstawia cechy kodu genetycznego;
6) opisuje proces translacji i przedstawia znaczenie modyfikacji potranslacyjnej białek;5) opisuje proces translacji i przedstawia znaczenie modyfikacji potranslacyjnej białek;
7) porównuje przebieg ekspresji informacji genetycznej w komórce prokariotycznej i eukariotycznej;6) porównuje przebieg ekspresji informacji genetycznej w komórce prokariotycznej i eukariotycznej;
8) przedstawia na przykładzie operonu laktozowego i tryptofanowego regulację ekspresji informacji genetycznej u organizmów prokariotycznych; f f
9) przedstawia istotę regulacji ekspresji genów u organizmów eukariotycznych.7) przedstawia istotę regulacji ekspresji genów u organizmów eukariotycznych
XIV. Genetyka klasyczna – Dziedziczenie cech
1) wykazuje na podstawie opisu wyników badań Hammerlinga, Griffitha, Avery’ego, Hershey’a i Chase’a znaczenie jądra komórkowego i DNA w przekazywaniu informacji genetycznej;
2) przedstawia znaczenie badań Mendla w odkryciu podstawowych praw dziedziczenia cech;
3) zapisuje i analizuje krzyżówki (w tym krzyżówki testowe) oraz określa prawdopodobieństwo wystąpienia określonych genotypów i fenotypów oraz stosunek fenotypowy w pokoleniach potomnych, w tym cech warunkowanych przez allele wielokrotne;1) zapisuje i analizuje krzyżówki (w tym krzyżówki testowe) oraz określa prawdopodobieństwo wystąpienia określonych genotypów i fenotypów oraz stosunek fenotypowy w pokoleniach potomnych, w tym cech warunkowanych przez allele wielokrotne;
4) przedstawia dziedziczenie jednogenowe, dwugenowe i wielogenowe (dominacja pełna, dominacja niepełna, kodominacja, współdziałanie dwóch lub większej liczby genów);2) przedstawia dziedziczenie jednogenowe, dwugenowe i wielogenowe (dominacja pełna, dominacja niepełna, kodominacja, współdziałanie dwóch lub większej liczby genów);
5) przedstawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności Morgana; 3) przedstawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności Morgana;
6) analizuje dziedziczenie cech sprzężonych; oblicza odległość między genami; na podstawie odległości między genami określa kolejność ich ułożenia na chromosomie;4) analizuje dziedziczenie cech sprzężonych; oblicza odległość między genami; na podstawie odległości między genami określa kolejność ich ułożenia na chromosomie;
7) wyjaśnia istotę dziedziczenia pozajądrowego;5) wyjaśnia istotę dziedziczenia pozajądrowego;
8) przedstawia determinację oraz dziedziczenie płci;6) przedstawia determinację oraz dziedziczenie płci;
9) przedstawia dziedziczenie cech sprzężonych z płcią;7) przedstawia dziedziczenie cech sprzężonych z płcią;
10) analizuje rodowody i na ich podstawie ustala sposób dziedziczenia danej cechy8) analizuje rodowody i na ich podstawie ustala sposób dziedziczenia danej cechy.
XIV. Genetyka klasyczna – Zmienność organizmów
1) opisuje zmienność jako różnorodność fenotypową osobników w populacji; 1) opisuje zmienność jako różnorodność fenotypową osobników w populacji;
2) przedstawia typy zmienności: środowiskowa i genetyczna (rekombinacyjna i mutacyjna);2) przedstawia typy zmienności genetycznej (rekombinacyjna i mutacyjna);
3) wyjaśnia na przykładach wpływ czynników środowiska na plastyczność fenotypów;
4) rozróżnia ciągłą i nieciągłą zmienność cechy; wyjaśnia genetyczne podłoże tych zmienności; 3) rozróżnia ciągłą i nieciągłą zmienność cechy; wyjaśnia genetyczne podłoże tych zmienności;
5) przedstawia źródła zmienności rekombinacyjnej;4) przedstawia źródła zmienności rekombinacyjnej;
6) przedstawia rodzaje mutacji genowych oraz określa ich skutki;5) przedstawia rodzaje mutacji genowych oraz określa ich skutki; 
7) przedstawia rodzaje aberracji chromosomowych (strukturalnych i liczbowych) oraz określa ich skutki;6) przedstawia rodzaje aberracji chromosomowych (strukturalnych i liczbowych) oraz określa ich skutki;
8) określa na podstawie analizy rodowodu lub kariotypu podłoże genetyczne chorób człowieka (mukowiscydoza, alkaptonuria, fenyloketonuria, anemia sierpowata, albinizm, galaktozemia, pląsawica Huntingtona, hemofilia, daltonizm, dystrofia mięśniowa Duchenne’a, krzywica oporna na witaminę D3; zespół cri-du-chat i przewlekła białaczka szpikowa, zespół Klinefeltera, zespół Turnera, zespół Downa, neuropatia nerwu wzrokowego Lebera);7) określa na podstawie analizy rodowodu lub kariotypu podłoże genetyczne chorób człowieka (mukowiscydoza, fenyloketonuria, pląsawica Huntingtona, hemofilia, daltonizm, zespół Klinefeltera, zespół Turnera, zespół Downa); 
9) wykazuje związek pomiędzy narażeniem organizmu na działanie czynników mutagennych (fizycznych, chemicznych, biologicznych) a zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób;8) wykazuje związek między narażeniem organizmu na działanie czynników mutagennych (fizycznych, chemicznych, biologicznych) a zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób;
10) przedstawia transformację nowotworową komórek jako następstwo mutacji w obrębie genów kodujących białka regulujące cykl komórkowy oraz odpowiedzialnych za naprawę DNA.9) przedstawia transformację nowotworową komórek jako następstwo mutacji w obrębie genów kodujących białka regulujące cykl komórkowy oraz odpowiedzialnych za naprawę DNA.
XV. Biotechnologia. Podstawy inżynierii genetycznej
1) rozróżnia biotechnologię tradycyjną i molekularną;1) rozróżnia biotechnologię tradycyjną i molekularną;
2) przedstawia współczesne zastosowania metod biotechnologii tradycyjnej w przemyśle farmaceutycznym, spożywczym, rolnictwie, biodegradacji i oczyszczaniu ścieków;2) przedstawia współczesne zastosowania metod biotechnologii tradycyjnej w przemyśle farmaceutycznym, spożywczym, rolnictwie, biodegradacji i oczyszczaniu ścieków;
3) przedstawia narzędzia wykorzystywane w biotechnologii molekularnej (enzymy: polimerazy, ligazy i enzymy restrykcyjne) i określa ich zastosowania;3) przedstawia narzędzia wykorzystywane w biotechnologii molekularnej (enzymy: polimerazy, ligazy i enzymy restrykcyjne) i określa ich zastosowania;
4) przedstawia istotę technik stosowanych w inżynierii genetycznej (hybrydyzacja DNA, analiza restrykcyjna i elektroforeza DNA, metoda PCR, sekwencjonowanie DNA);4) przedstawia istotę technik stosowanych w inżynierii genetycznej (hybrydyzacja DNA, analiza restrykcyjna i elektroforeza DNA, metoda PCR, sekwencjonowanie DNA metodą Sangera);
5) przedstawia zastosowania wybranych technik inżynierii genetycznej w medycynie sądowej, kryminalistyce, diagnostyce chorób;5) przedstawia zastosowania wybranych technik inżynierii genetycznej w medycynie sądowej, kryminalistyce, diagnostyce chorób;
6) wyjaśnia, czym jest organizm transgeniczny i GMO; przedstawia sposoby otrzymywania organizmów transgenicznych;6) wyjaśnia, czym jest organizm transgeniczny i GMO; przedstawia sposoby otrzymywania organizmów transgenicznych;
7) przedstawia potencjalne korzyści i zagrożenia wynikające z zastosowania organizmów modyfikowanych genetycznie w rolnictwie, przemyśle, medycynie i badaniach naukowych; podaje przykłady produktów otrzymanych z wykorzystaniem modyfikowanych genetycznie organizmów;7) przedstawia potencjalne korzyści i zagrożenia wynikające z zastosowania organizmów modyfikowanych genetycznie w rolnictwie, przemyśle, medycynie i badaniach naukowych; podaje przykłady produktów otrzymanych z wykorzystaniem modyfikowanych genetycznie organizmów;
8) opisuje klonowanie organizmów metodą transferu jąder komórkowych i metodą rozdziału komórek zarodka na wczesnych etapach jego rozwoju oraz przedstawia zastosowania tych metod;8) opisuje klonowanie organizmów metodą transferu jąder komórkowych i metodą rozdziału komórek zarodka na wczesnych etapach jego rozwoju oraz przedstawia zastosowania tych metod;
9) przedstawia zastosowania biotechnologii molekularnej w badaniach ewolucyjnych i systematyce organizmów;
10) przedstawia sposoby otrzymywania i pozyskiwania komórek macierzystych oraz ich zastosowania w medycynie;9) przedstawia sposoby otrzymywania i pozyskiwania komórek macierzystych oraz ich zastosowania w medycynie;
11) przedstawia sytuacje, w których zasadne jest korzystanie z poradnictwa genetycznego;10) przedstawia sytuacje, w których zasadne jest korzystanie z poradnictwa genetycznego;
12) wyjaśnia istotę terapii genowej;11) przedstawia ogólną zasadę działania terapii genowej; 
13) przedstawia szanse i zagrożenia wynikające z zastosowań biotechnologii molekularnej;12) przedstawia szanse i zagrożenia wynikające z zastosowań biotechnologii molekularnej;
14) dyskutuje o problemach społecznych i etycznych związanych z rozwojem inżynierii genetycznej oraz formułuje własne opinie w tym zakresie.13) dyskutuje o problemach społecznych i etycznych związanych z rozwojem inżynierii genetycznej oraz formułuje własne opinie w tym zakresie.
XVI. Ewolucja
1) przedstawia historię myśli ewolucyjnej;
2) przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji;1) przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji; 
3) określa pokrewieństwo ewolucyjne gatunków na podstawie analizy drzewa filogenetycznego;2) określa pokrewieństwo ewolucyjne gatunków na podstawie analizy drzewa filogenetycznego;
4) przedstawia rodzaje zmienności i wykazuje znaczenie zmienności genetycznej w procesie ewolucji;
5) wyjaśnia mechanizm działania doboru naturalnego i przedstawia jego rodzaje (stabilizujący, kierunkowy i różnicujący);4) wyjaśnia mechanizm działania doboru naturalnego i przedstawia jego rodzaje (stabilizujący, kierunkowy i różnicujący);
6) wykazuje, że dzięki doborowi naturalnemu organizmy zyskują nowe cechy adaptacyjne;5) wykazuje, że dzięki doborowi naturalnemu organizmy zyskują nowe cechy adaptacyjne;
7) określa warunki, w jakich zachodzi dryf genetyczny;6) określa warunki, w jakich zachodzi dryf genetyczny;
8) przedstawia przyczyny zmian częstości alleli w populacji;7) przedstawia przyczyny zmian częstości alleli w populacji;
9) przedstawia założenia prawa Hardy’ego-Weinberga; 8) przedstawia założenia prawa Hardy’ego – Weinberga;
10) stosuje równanie Hardy’ego-Weinberga do obliczenia częstości alleli, genotypów i fenotypów w populacji;9) stosuje równanie Hardy’ego – Weinberga do obliczenia częstości alleli, genotypów i fenotypów w populacji;
11) wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne; 
12) przedstawia gatunek jako izolowaną pulę genową;10) przedstawia gatunek jako izolowaną pulę genową
13) przedstawia mechanizm powstawania gatunków wskutek specjacji allopatrycznej i sympatrycznej; 11) przedstawia mechanizm powstawania gatunków wskutek specjacji allopatrycznej i sympatrycznej;
14) opisuje warunki, w jakich zachodzi radiacja adaptacyjna oraz ewolucja zbieżna;12) opisuje warunki, w jakich zachodzi radiacja adaptacyjna oraz ewolucja zbieżna; 
15) rozpoznaje, na podstawie opisu, schematu, rysunku, konwergencję i dywergencję;13) rozpoznaje, na podstawie opisu, schematu, rysunku, konwergencję i dywergencję;
16) przedstawia hipotezy wyjaśniające najważniejsze etapy biogenezy;
17) porządkuje chronologicznie wydarzenia z historii życia na Ziemi; wykazuje, że zmiany warunków środowiskowych miały wpływ na przebieg ewolucji;
18) porządkuje chronologicznie formy kopalne człowiekowatych wskazując na ich cechy charakterystyczne;
19) określa pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami na podstawie analizy drzewa rodowego;15) określa pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami na podstawie analizy drzewa rodowego;
20) przedstawia podobieństwa między człowiekiem a innymi naczelnymi; przedstawia cechy odróżniające człowieka od małp człekokształtnych;16) przedstawia podobieństwa między człowiekiem a innymi naczelnymi; przedstawia cechy odróżniające człowieka od małp człekokształtnych. 
21) analizuje różnorodne źródła informacji dotyczące ewolucji człowieka i przedstawia tendencje zmian ewolucyjnych.
XVII. Ekologia – Ekologia organizmów
1) rozróżnia czynniki biotyczne i abiotyczne oddziałujące na organizmy;1) rozróżnia czynniki biotyczne i abiotyczne oddziałujące na organizmy;
2) przedstawia elementy niszy ekologicznej organizmu; rozróżnia niszę ekologiczną od siedliska;2) przedstawia elementy niszy ekologicznej organizmu; rozróżnia niszę ekologiczną od siedliska;
3) wyjaśnia, czym jest tolerancja ekologiczna; planuje i przeprowadza doświadczenie mające na celu zbadanie zakresu tolerancji ekologicznej w odniesieniu do wybranego czynnika środowiska;3) wyjaśnia, czym jest tolerancja ekologiczna;
4) wykazuje znaczenie organizmów o wąskim zakresie tolerancji ekologicznej w bioindykacji;4) wykazuje znaczenie organizmów o wąskim zakresie tolerancji ekologicznej w bioindykacji; 
5) określa środowisko życia organizmu na podstawie jego tolerancji ekologicznej na określony czynnik;5) określa środowisko życia organizmu na podstawie jego tolerancji ekologicznej na określony czynnik;
6) przedstawia adaptacje roślin różnych form ekologicznych do siedlisk życia.6) przedstawia adaptacje form ekologicznych roślin do życia w różnych siedliskach. 
XVII. Ekologia – Ekologia populacji
1) przedstawia istotę teorii metapopulacji oraz określa znaczenie migracji w przepływie genów dla przetrwania gatunku w środowisku;1) przedstawia istotę teorii metapopulacji oraz określa znaczenie migracji w przepływie genów dla przetrwania gatunku w środowisku;
2) charakteryzuje populację, określając jej cechy (liczebność, zagęszczenie, struktura przestrzenna, wiekowa i płciowa); dokonuje obserwacji cech populacji wybranego gatunku;2) charakteryzuje populację, określając jej cechy (liczebność, zagęszczenie, struktura przestrzenna, wiekowa i płciowa); dokonuje obserwacji cech populacji wybranego gatunku.
3) przewiduje zmiany liczebności populacji, dysponując danymi o jej liczebności, rozrodczości, śmiertelności i migracjach osobników;
4) opisuje modele wzrostu liczebności populacji.
XVII. Ekologia – Ekologia ekosystemu. Ochrona i gospodarka ekosystemami
1) wyjaśnia znaczenie zależności nieantagonistycznych (mutualizm obligatoryjny i fakultatywny, komensalizm) w ekosystemie i podaje ich przykłady;1) wyjaśnia znaczenie zależności nieantagonistycznych (mutualizm obligatoryjny i fakultatywny, komensalizm) w ekosystemie i podaje ich przykłady; 
2) przedstawia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej;2) przedstawia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej; 
3) planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące oddziaływania antagonistyczne między osobnikami wybranych gatunków;
4) wyjaśnia zmiany liczebności populacji w układzie zjadający i zjadany;3) wyjaśnia zmiany liczebności populacji w układzie zjadający i zjadany;
5) przedstawia adaptacje drapieżników, pasożytów i roślinożerców do zdobywania pokarmu;4) przedstawia adaptacje drapieżników, pasożytów i roślinożerców do zdobywania pokarmu;
6) przedstawia adaptacje obronne ofiar drapieżników, żywicieli pasożytów oraz zjadanych roślin;5) przedstawia adaptacje obronne ofiar drapieżników, żywicieli pasożytów oraz zjadanych roślin;
7) określa zależności pokarmowe w ekosystemie na podstawie analizy fragmentów sieci pokarmowych; przedstawia zależności pokarmowe w biocenozie w postaci łańcuchów pokarmowych;6) określa zależności pokarmowe w ekosystemie na podstawie analizy fragmentów sieci pokarmowych; przedstawia zależności pokarmowe w biocenozie w postaci łańcuchów pokarmowych;
8) wyjaśnia przepływ energii i obieg materii w ekosystemie;7) wyjaśnia przepływ energii i obieg materii w ekosystemie;
9) opisuje obieg węgla i azotu w przyrodzie, wykazując rolę różnych grup organizmów w tych obiegach;8) opisuje obieg węgla i azotu w przyrodzie, wykazując rolę różnych grup organizmów w tych obiegach;
10) przedstawia sukcesję jako proces przemiany ekosystemu w czasie skutkujący bogaceniem się układu w węgiel i azot oraz zmianą składu gatunkowego; rozróżnia sukcesję pierwotną i wtórną.9) przedstawia sukcesję jako proces przemiany ekosystemu w czasie
XVIII. Różnorodność biologiczna, jej zagrożenia i ochrona
1) przedstawia typy różnorodności biologicznej: genetyczną, gatunkową i ekosystemową;1) przedstawia typy różnorodności biologicznej: genetyczną, gatunkową i ekosystemową; 
2) wymienia główne czynniki geograficzne kształtujące różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni); podaje przykłady miejsc charakteryzujących się szczególnym bogactwem gatunkowym; podaje przykłady endemitów jako gatunków unikatowych dla danego miejsca regionu; wykazuje związek pomiędzy rozmieszczeniem biomów a warunkami klimatycznymi na kuli ziemskiej;2) wymienia główne czynniki geograficzne kształtujące różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni); podaje przykłady miejsc charakteryzujących się szczególnym bogactwem gatunkowym; podaje przykłady endemitów jako gatunków unikatowych dla danego miejsca regionu; wykazuje związek między rozmieszczeniem biomów a warunkami klimatycznymi na kuli ziemskiej; 
3) przedstawia wpływ zlodowaceń na rozmieszczenie gatunków; podaje przykłady gatunków reliktowych jako dowód ewolucji świata żywego;
4) wykazuje wpływ działalności człowieka (intensyfikacji rolnictwa, urbanizacji, industrializacji, rozwoju komunikacji i turystyki) na różnorodność biologiczną;3) wykazuje wpływ działalności człowieka (intensyfikacji rolnictwa, urbanizacji, industrializacji, rozwoju komunikacji i turystyki) na różnorodność biologiczną; 
5) wyjaśnia znaczenie restytucji i reintrodukcji gatunków dla zachowania różnorodności biologicznej; podaje przykłady restytuowanych gatunków;4) wyjaśnia znaczenie restytucji i reintrodukcji gatunków dla zachowania różnorodności biologicznej; podaje przykłady restytuowanych gatunków; 
6) uzasadnia konieczność zachowania tradycyjnych odmian roślin i tradycyjnych ras zwierząt dla zachowania różnorodności genetycznej;
7) uzasadnia konieczność stosowania różnych form ochrony przyrody, w tym Natura 2000;5) uzasadnia konieczność stosowania różnych form ochrony przyrody, w tym Natura 2000; 
8) uzasadnia konieczność współpracy międzynarodowej (CITES, Konwencja o Różnorodności Biologicznej, Agenda 21) dla ochrony różnorodności biologicznej;6) uzasadnia konieczność współpracy międzynarodowej (CITES, Konwencja o Różnorodności Biologicznej, Agenda 21) dla ochrony różnorodności biologicznej;
9) przedstawia istotę zrównoważonego rozwoju.7) przedstawia istotę zrównoważonego rozwoju.
Darmowy e-book Naukowców Dwóch – Najczęściej popełniane błędy na maturze z chemii
Pobierz darmowego ebooka

Chemia – najczęściej popełniane błędy na maturze

Pobierz ebook

Darmowy e-book Naukowców Dwóch – Najczęściej popełniane błędy na maturze z matematyki podstawowe
Pobierz darmowego ebooka

Matematyka PP – najczęściej popełniane błędy na maturze

Pobierz ebook
Udostępnij
Wydrukuj 
Kopiuj link 

Autor posta

Natalia Kasprzyk
Na instagramie i tiktoku znana jako @biolchemica. Autorka artykułów, współautorka ebooka dotyczącego doświadczeń chemicznych na maturze oraz korepetytorka z zespołu Naukowców Dwóch. Studentka chemii i analityki przemysłowej na Politechnice Wrocławskiej oraz stypendystka programu „Wybitnie uzdolnieni na Politechnice Wrocławskiej”. Była również wieloletnią uczestniczką Olimpiady Chemicznej.

Co jeszcze może Cię zainteresować?

Zapisz się do newslettera

Otrzymuj powiadomienia o artykułach naukowców.



    Wysyłając formularz oświadczasz, że zapoznałeś się z naszą polityką prywatności i ją akceptujesz.

    Zapisz się do newslettera